Verkiezingsprogramma's 2025 overstikstop
De ChristenUnie wil de stikstofuitstoot in Nederland de komende tien jaar halveren ten opzichte van 2019, met bindende doelen voor alle sectoren en een verschuiving van middel- naar doelsturing. Ze pleiten voor bedrijfsspecifieke emissienormen, minder nadruk op opkoop van boerenbedrijven, en een onderscheid tussen stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3) om vergunningverlening te versnellen. Het beleid richt zich op daadwerkelijke uitstootvermindering, rechtsherstel voor PAS-melders, en een integrale benadering van natuurherstel.
Halvering stikstofuitstoot met bindende doelen
De ChristenUnie wil de stikstofuitstoot in tien jaar halveren ten opzichte van 2019, met bindende doelen voor alle sectoren (landbouw, mobiliteit, industrie). Ze stappen af van complexe depositieberekeningen en sturen op daadwerkelijke emissiereductie, met bedrijfsspecifieke doelen en minder nadruk op opkoop van boerenbedrijven.
“De stikstofuitstoot wordt de komende tien jaar gehalveerd ten opzichte van 2019, zowel de uitstoot van stikstofoxiden in de mobiliteit en industrie als ammoniakuitstoot in de landbouw. Alle sectoren dragen naar rato bij.”
“We stappen af van ingewikkelde berekeningen over waar stikstof precies terechtkomt en richten ons op het verminderen van de daadwerkelijke uitstoot.”
“Elk boerenbedrijf krijgt een bindend bedrijfsspecifiek doel dat is afgeleid van de landelijke opgave en sectorale emissieplafonds.”
“Er komt daarmee veel minder nadruk in het beleid op opkoop van boerenbedrijven.”
Onderscheid NOx en NH3 voor snellere vergunningen
Door onderscheid te maken tussen stikstofoxiden (NOx) en ammoniak (NH3) wil de ChristenUnie vergunningverlening voor woningbouw en infrastructuur versnellen en boeren beschermen tegen grote spelers die stikstofruimte opeisen.
“In het stikstofbeleid gaan we daarom onderscheid maken tussen stikstofoxiden uit de pijp of uitlaat (NOx) en ammoniak uit dieren (NH3). Op die manier kan vergunningverlening voor bijvoorbeeld woningbouw en de aanleg van elektriciteitsnetten versneld worden.”
“Daarnaast zorgt het onderscheiden van NOx en NH3 in het beleid voor bescherming van boerenbedrijven tegen de jacht naar stikstofruimte door grote spelers als Schiphol en Rijkswaterstaat.”
Bedrijfsspecifieke emissienormen en NOx-bouwvrijstelling
De partij wil landelijke, sectorale en uiteindelijk bedrijfsspecifieke emissienormen vastleggen, en een houdbare NOx-bouwvrijstelling invoeren om woning- en wegenbouw los te trekken van het stikstofprobleem.
Rechtsherstel voor PAS-melders
De ChristenUnie wil dat PAS-melders (vooral boeren zonder juiste vergunning) gelegaliseerd worden via een versnelde procedure, mits er natuurherstelmaatregelen en emissiereductie zijn.
“We zetten alles op alles om deze groep ondernemers te legaliseren met een natuurvergunning. Zo moeten de provincies gebiedsgericht met voorrang vrijgekomen stikstofruimte ter beschikking stellen aan deze ondernemers.”
“PAS-melders met een lage impact op de natuur worden via een versnelde, eenvoudige procedure gelegaliseerd.”
Integrale benadering: stikstof niet het enige probleem
De partij benadrukt dat stikstofreductie niet het enige doel mag zijn; beleid moet integraal gericht zijn op natuurherstel in samenhang met klimaat-, water- en milieubeleid.
“Beleid om Nederland van het slot te krijgen, moet zich daarom niet eenzijdig richten op stikstofreductie maar integraal op natuurherstel en -ontwikkeling in samenhang met klimaat-, water- en milieubeleid.”
Het CDA wil het "stikstofslot" opheffen door stikstofreductie wettelijk te borgen, met doelen voor 2030 en 2035, en het Stikstoffonds opnieuw in te stellen om boeren perspectief te bieden. Ze pleiten voor emissienormen per bedrijf, monitoring, innovatie en een snellere vergunningverlening voor bouw en landbouw, met oog voor voedselproductie en natuurherstel. De partij kiest voor een sectorbrede aanpak, waarbij koplopers worden beloond en achterblijvers extra inspanningen moeten leveren.
Wettelijk geborgde stikstofreductie met sectorale doelen
Het CDA wil stikstofreductie wettelijk vastleggen voor alle sectoren, met emissienormen per bedrijf en monitoring van de voortgang. Hiermee willen ze vergunningverlening voor bouw en landbouw weer mogelijk maken, biodiversiteit verbeteren en boeren perspectief bieden. Het Stikstoffonds wordt opnieuw ingesteld om de transitie te financieren.
“We sturen op stikstofreductie voor de landbouwsector, en alle overige sectoren, in 2035 (met een tussendoel in 2030). Dit kan door het instellen van een emissienorm per bedrijf. Hiermee belonen we koplopers en ligt er een grotere opgave bij bedrijven die nog meer moeten doen.”
“We herstellen het Stikstoffonds, zodat ruime middelen beschikbaar zijn om de noodzakelijke transitie in de agrarische sector en natuurbeheer mogelijk te maken.”
“Nederland moet van het stikstofslot. Voor woningbouw en andere bouwprojecten, infrastructurele projecten en landbouw is het van het grootste belang dat de vergunningverlening weer op gang komt.”
“Deze beweging moet leiden tot emissiereductie in alle sectoren op zeer korte en langere termijn, via wettelijk geborgde doelstellingen, zodat er weer vergunningen kunnen worden verleend, zodat biodiversiteit kan verbeteren, PAS-melders en interimmers kunnen worden gelegaliseerd.”
“We werken samen om de stikstofdoelen te behalen, maar stellen ook normen die in 2035 en daarvoor moeten worden behaald. Het stikstoffonds richten we opnieuw op om boeren perspectief te geven en onze voedselproductie van topkwaliteit te beschermen.”
Vergunningverlening versnellen en wetgeving aanpassen
Het CDA wil dat vergunningverlening voor bouw en landbouwprojecten sneller en eenvoudiger wordt, door wetgeving te richten op emissievermindering in plaats van op het percentage natuur onder de kritische depositiewaarde (KDW). Innovatie en managementmaatregelen moeten direct worden ingezet, en randvoorwaarden voor agrariërs moeten snel op orde zijn.
“Het genoemde geborgde pakket leidt tot het kunnen toepassen van een hogere rekenkundige ondergrens, gesteund door de wetenschap, zodat vergunningen kunnen worden verleend voor onder andere bouwprojecten, de aanpak van netcongestie en stikstof verlagende innovaties.”
“Wetgeving (Omgevingswet met daarin de omgevingswaarden, gebaseerd op de KDW’s) moet gericht zijn op emissievermindering in plaats van sturing op een percentage natuurareaal onder de KDW.”
“Randvoorwaarden voor agrariërs moeten op orde zijn (voldoende middelen en mogelijkheden) en het wettelijk kader moet snel van kracht zijn, zodat maatregelen niet wachten op toestemming en andersom. Via innovaties en managementmaatregelen kan nu al veel reductie worden gerealiseerd en daar moet snel mee worden begonnen.”
Hogere stikstofnormen voor dierlijke mest op grasland
Het CDA wil een hogere stikstofnorm voor dierlijke mest op grasland, omdat volgens hen wetenschappelijk is aangetoond dat dit geen extra risico vormt voor de waterkwaliteit. Dit moet agrariërs meer ruimte geven binnen de stikstofaanpak.
“Het CDA wil toewerken naar een hogere norm voor stikstof uit dierlijke mest op grasland. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt dat dit op grasland geen extra uitspoeling veroorzaakt en daarmee geen risico vormt voor de waterkwaliteit.”
FVD ontkent het bestaan van een stikstofprobleem en wil het volledige stikstofbeleid per direct schrappen. Zij pleiten voor het beëindigen van rekenmodellen en Kritische Depositiewaarden (KDW), het ontmantelen van het stikstoffonds, en het legaliseren van PAS-melders, met als doel boeren volledige vrijheid te geven en de agrarische sector te beschermen.
Volledig schrappen van stikstofbeleid
FVD stelt dat het stikstofbeleid gebaseerd is op onjuiste aannames en computermodellen, en dat er geen stikstofcrisis is. Zij willen alle bestaande stikstofmaatregelen per direct afschaffen, inclusief de KDW’s en het AERIUS-model, en natuurbeleid uitsluitend baseren op empirische metingen. Dit moet de agrarische sector beschermen tegen onteigening en overregulering.
“We vegen het hele stikstofbeleid van tafel en halen de Kritische Depositiewaarden (KDW) uit de wet en uit de vergunningverlening, omdat er geen stikstofcrisis is en boeren gewoon kunnen blijven boeren.”
“Met het schrappen van de KDW’s vervalt ook het AERIUS-model, dat niet geschikt is voor het nauwkeurig bepalen van stikstofdepositie en daarom niet langer moet worden gebruikt.”
“Het huidige stikstofbeleid is gebaseerd op computermodellen en aannames die geen verband houden met de werkelijkheid.”
“Het stikstofbeleid gaat volledig van tafel. Boeren moeten kunnen blijven boeren, vrij van onzinnige regels en (semi-)gedwongen onteigeningen.”
“We heffen het stikstoffonds van €25 miljard op, zodat deze gelden gebruikt kunnen worden voor lastenverlichting.”
“In plaats van op stikstof-rekenmodellen baseren we natuurbeleid en vergunningverlening uitsluitend op empirisch waarneembare gegevens.”
Legaliseer PAS-melders en stop strengere regels voor Nederlandse boeren
FVD wil bedrijven die onder het PAS-systeem opereerden alsnog een permanente vergunning geven en garanderen dat Nederlandse boeren niet strenger worden gereguleerd dan buitenlandse collega’s. Dit moet onzekerheid wegnemen en een gelijk speelveld creëren.
“We geven bedrijven die tussen 2015 en 2019 een melding hebben gedaan in het PAS alsnog permanent een vergunning, zodat ze uit de onzekerheid worden gehaald en weer aan het werk kunnen.”
“We zorgen dat Nederlandse boeren niet strenger gereguleerd worden dan hun collega’s in het buitenland.”
Geen stikstofregels voor haven van Rotterdam
FVD wil de haven van Rotterdam uitzonderen van stikstofregels om economische groei en uitbreiding mogelijk te maken.
“We stellen bedrijven in de haven vrij van het Europese CO2-emissiehandelssysteem (ETS) en stikstofregels, zodat de haven onbeperkt kan uitbreiden en floreren.”
BVNL ontkent het bestaan van een stikstofprobleem en wil het huidige stikstofbeleid volledig afschaffen. De partij pleit voor het direct stoppen met alle stikstofmaatregelen, het ontmantelen van het stikstoffonds, en het beëindigen van het gebruik van het Aerius-model, zodat boeren en ondernemers niet langer worden beperkt door wat zij als een bureaucratisch probleem zien.
Stikstofbeleid volledig afschaffen
BVNL stelt dat er technisch gezien geen stikstofprobleem is en wil daarom het gehele stikstofbeleid per direct beëindigen. De partij ziet de huidige regelgeving als bureaucratisch en schadelijk voor boeren, vissers en ondernemers, en wil dat deze groepen weer vrij kunnen ondernemen zonder stikstofrestricties.
“BVNL wil dat het “stikstofprobleem” van tafel gaat. Technisch gezien is er geen stikstofprobleem en we moeten stoppen met het lastigvallen van boeren, vissers en andere ondernemers op grond van een zelf gecreëerd bureaucratisch probleem.”
“Het stikstofbeleid gaat per direct de prullenbak in, zodat boeren weer rustig kunnen boeren en vissers weer gewoon kunnen vissen.”
“Stop met het onnodige stikstofbeleid en geef weer vergunningen af.”
Ontmantelen van het stikstoffonds en stoppen met uitkoop boeren
BVNL wil het stikstoffonds van €25 miljard ontmantelen en is tegen het uitkopen van boeren, ook niet op vrijwillige basis. De partij vindt het onzinnig om landbouwgrond met belastinggeld op te kopen en terug te geven aan de natuur.
Stoppen met het gebruik van het Aerius-model en alleen meten
BVNL wil het gebruik van het Aerius-model, waarmee stikstofneerslag wordt gemodelleerd, volledig stoppen en alleen nog werken met gemeten waarden. De partij vindt het model ongeschikt en stelt dat het tot onnodige beperkingen leidt.
Einde aan stikstoffondsen en parlementaire controle
BVNL wil dat er een einde komt aan het gebruik van fondsen zoals het stikstoffonds en dat alle bedragen via de Rijksbegroting lopen onder parlementaire controle.
“Er wordt een einde gemaakt aan het gebruik van fondsen, zoals het stikstoffonds en het klimaatfonds. Alle bedragen moeten via de Rijksbegroting lopen en onderworpen zijn aan parlementaire controle.”
GroenLinks-PvdA wil Nederland "van het stikstofslot" halen door een afdwingbare daling van de stikstofuitstoot, gericht natuurherstel en het uitkopen of hervormen van piekbelasters, met als doel ruimte te creëren voor woningbouw, infrastructuur en andere maatschappelijke projecten. De partij kiest voor een combinatie van vrijwillige en zo nodig gedwongen maatregelen, en stelt een stikstofbank in om de vrijgekomen stikstofruimte maatschappelijk te benutten. Hun visie is dat natuurherstel en economische vooruitgang hand in hand moeten gaan, waarbij de grootste vervuilers het eerst worden aangepakt.
Gedwongen en vrijwillige uitkoop van piekbelasters
GroenLinks-PvdA wil piekbelasters gericht uitkopen, verplaatsen of begeleiden naar duurzamere landbouw, en is bereid tot gedwongen uitkoop als stok achter de deur. Dit moet natuurherstel versnellen en de vergunningverlening voor woningbouw weer mogelijk maken.
“Om de natuur te laten herstellen is het als eerste van belang piekbelasters gericht uit te kopen, te verplaatsen, of te begeleiden naar een vorm van landbouw die minder druk legt op de omgeving. Als stok achter de deur zijn we bereid tot gedwongen uitkoop zodat de natuur voldoende kan herstellen en het land van het slot kan.”
“Rondom natuurgebieden als de Veluwe en de Peel starten we direct met het uitkopen van intensieve veehouders zodat binnen een half jaar de vergunningverlening voor woningbouw weer loopt.”
Stikstofbank en prioriteit voor maatschappelijke projecten
De partij stelt een stikstofbank voor waarin vrijgekomen stikstofruimte wordt beheerd, met prioriteit voor projecten van maatschappelijk belang zoals woningbouw, energietransitie, defensie en infrastructuur.
“Vrijgekomen stikstofruimte komt in een stikstofbank waar de overheid eerste recht van koop heeft voor projecten met een maatschappelijk belang zoals woningbouw, de energietransitie, defensie en infrastructuur.”
Afdwingbare daling van stikstofuitstoot en natuurherstel
GroenLinks-PvdA koppelt het creëren van bouwruimte direct aan afdwingbaar natuurherstel en een zekere daling van stikstofuitstoot, zodat economische ontwikkeling niet ten koste gaat van de natuur.
“Om ruimte te creëren is natuurherstel nodig door een zekere en afdwingbare daling van de stikstofuitstoot.”
“We nemen maatregelen zodat de woningbouw weer vlot getrokken wordt. ... De intensieve veehouderij zal meer moeten doen om vervuiling terug te dringen. Daarbij hoort ook een kleinere veestapel, en zo nodig met dwingende maatregelen als stok achter de deur.”
Vergunningverlening en versnelling woningbouw door stikstofmaatregelen
De partij wil procedures voor woningbouw versnellen en vereenvoudigen door de stikstofimpasse te doorbreken, zodat Nederland niet langer "op slot" zit door stikstofproblemen.
“We wijzen voldoende locaties aan voor nieuwbouw, verkorten en vereenvoudigen bezwaarprocedures en we halen Nederland van het stikstofslot.”
“Daarin nemen we maatregelen om meer grond beschikbaar te stellen voor woningbouw en de stikstofimpasse te doorbreken.”
“We maken vergunningverlening voor woningbouw eenvoudiger.”
Volt erkent het stikstofprobleem als urgent en pleit voor een structurele, rechtvaardige aanpak die zowel natuurherstel als toekomstbestendige landbouw mogelijk maakt. Ze willen de stikstofuitstoot fors verlagen door Europese normen te respecteren, gebiedsgericht maatwerk toe te passen, en boeren duidelijkheid en keuzevrijheid te bieden in de transitie. Concrete voorstellen zijn onder meer het invoeren van een Afrekenbare StoffenBalans, het afschaffen van de landbouwvrijstelling, en het stimuleren van precisiebemesting en kringlooplandbouw.
Structurele verlaging van stikstofuitstoot en respecteren Europese normen
Volt ziet de stikstofuitstoot als een groot maatschappelijk probleem dat natuur, gezondheid en economie schaadt. Ze willen dat Nederland zich zo snel mogelijk houdt aan Europese richtlijnen, met een rechtvaardige en duidelijke aanpak voor boeren en een focus op structurele oplossingen.
“Stikstofuitstoot vormt een groot probleem in Nederland. Het teveel aan stikstof is schadelijk voor de water- en luchtkwaliteit. Het verhoogt de kans op hart- en vaatziekten, longaandoeningen en vroegtijdige sterfte. De biodiversiteit neemt af, kwetsbare planten verdwijnen en natuurgebieden raken onherstelbaar beschadigd. Nederland zit op slot: woningbouw, infrastructuur en duurzame energieprojecten lopen vast door te hoge stikstofuitstoot.”
“Volt gaat gericht en rechtvaardig toewerken naar toekomstbestendige landbouw binnen de wettelijke stikstofnormen, met een duidelijke en eerlijke behandeling voor alle boeren.”
“Nederland moet zich zo snel mogelijk gaat houden aan bestaande Europese richtlijnen wat betreft stikstof.”
Gebiedsgericht maatwerk en Afrekenbare StoffenBalans
Volt wil maatwerk op gebiedsniveau en het invoeren van een Afrekenbare StoffenBalans, zodat boeren duidelijkheid krijgen over doelen en zelf kunnen bepalen hoe ze die behalen. Dit moet zorgen voor effectievere en eerlijkere emissiereductie.
“De Adviescommissie Stifstofproblematiek heeft concrete instrumenten aangedragen, zoals maatwerk door op gebiedsniveau normen vast te stellen en een de Afrekenbare StoffenBalans in te voeren. Dit geeft duidelijkheid aan boeren over de te behalen doelen op bedrijfsniveau en geeft hen de mogelijkheid om zelf te beslissen op welke manier zij deze doelen kunnen behalen.”
“We voeren een Afrekenbare StoffenBalans in als beleidsinstrument voor emissiereductie door doelsturing, conform het rapport “Niet alles kan overal” van de Adviescommissie Stikstofproblematiek (Remkes-rapport).”
Afschaffen landbouwvrijstelling en fiscale prikkels
Volt wil de fiscale uitzonderingspositie van de landbouw beëindigen door de landbouwvrijstelling af te schaffen, zodat ook winst op landbouwgrond wordt belast. Dit moet zorgen voor een eerlijker speelveld en prikkels om te verduurzamen.
“Er wordt nu geen belasting betaald over winst op verkoop van landbouwgrond. Volt wil de landbouwvrijstelling afschaffen, zodat de landbouw net als de rest van Nederland belasting betaalt over winst.”
Stimuleren van precisiebemesting en kringlooplandbouw
Volt wil dat precisiebemesting en kringlooplandbouw de standaard worden, om overtollige mestproductie en -gebruik tegen te gaan en zo het stikstofprobleem verder op te lossen.
“Volt wil van precisiebemesting en van dierlijke mest de standaard maken. We zetten ons in voor regionale kringlooplandbouw, waarbij bedrijven onderling zorgen dat er binnen de grenzen van de natuur mest wordt gebruikt en op het moment dat dit nodig is. Door overtollige mestproductie en -gebruik tegen te gaan, wordt het stikstofprobleem verder opgelost.”
Onderscheid tussen NOx en NH3 in beleid
Volt benadrukt het belang van onderscheid tussen verschillende stikstofverbindingen (NOx en NH3) in beleid en monitoring, omdat deze stoffen zich anders gedragen en een eigen aanpak vereisen.
“Stikstofverbindingen onderscheiden zich in NOx (stikstofoxiden) en NH3 (ammoniak). Volt wil dat in de maatregelen voor stikstofreductie rekening wordt gehouden met dit onderscheid. Dit omdat beide soorten stoffen zich anders gedragen en een eigen aanpak nodig hebben. NOx- en NH3-uitstoot worden afzonderlijk gemeten en bewaakt.”
BBB is kritisch op het huidige stikstofbeleid en pleit voor het loslaten van generieke krimp van de veestapel en gedwongen uitkoop van boeren. In plaats daarvan wil de partij inzetten op innovatie, maatwerk per regio en het schrappen van strenge normen, zodat boeren kunnen blijven produceren en bouwprojecten weer op gang komen.
Geen generieke krimp van de veestapel of gedwongen uitkoop
BBB verzet zich tegen het halveren van de veestapel en het gedwongen uitkopen van boeren. Zij vinden dat boeren moeten kunnen blijven doen waar ze goed in zijn en dat beleid niet los mag raken van de praktijk. Het huidige stikstofbeleid wordt als te rigide en schadelijk voor boeren, woningbouw en defensie gezien.
“Veel politieke partijen willen de veestapel halveren en boeren gedwongen uitkopen. Hun boodschap aan boeren is: stop ermee, zoek ander werk. Maar je vraagt een boer niet om geen boer meer te zijn, net zomin als je een kip vraagt om geen ei meer te leggen.”
“De stikstofwetcrisis belemmert niet alleen boeren en woningbouwers, maar ook onze krijgsmacht. Defensie loopt vast op dezelfde stikstofregels als andere sectoren.”
“Nederland moet van het slot, zodat boeren kunnen blijven produceren, bouwprojecten weer kunnen starten en onze defensie kan doorgroeien.”
Inzetten op innovatie en schrappen van strenge normen
BBB wil de nadruk leggen op innovatie en nieuwe technieken in plaats van het verlagen van stikstofuitstoot door krimp. Ook pleit de partij voor het schrappen van de 170 kg/ha norm in de Nitraatrichtlijn en het verkrijgen van een nieuwe derogatie zolang de norm geldt.
“In plaats van het verlagen van stikstofuitstoot door krimp, wordt ingezet op innovatie en nieuwe technieken.”
“De 170 kg/ha norm schrappen in de Nitraatrichtlijn. Nederland zal hier richting Europa een actieve inzet op plegen. Zolang de norm nog geldt, blijft Nederland zich hardmaken voor een nieuwe (grasland) derogatie.”
Maatwerk per regio en beleid dat aansluit bij de praktijk
BBB vindt dat stikstofbeleid maatwerk moet zijn en rekening moet houden met regionale verschillen, in plaats van een landelijke, generieke aanpak. De partij benadrukt dat beleid niet van bovenaf moet worden opgelegd, maar moet aansluiten bij de werkelijkheid van boeren en regio’s.
“Geen aanpak van bovenaf die alles gelijk wil maken, maar maatwerk dat past bij elke regio.”
“Toch worden juist deze mensen het hardst geraakt door beleid dat steeds verder losraakt van de praktijk. De stikstofregels, de afbouw van de derogatie, overhaaste klimaatmaatregelen en opeenvolgende...”
BIJ1 noemt het woord "stikstop" niet in haar verkiezingsprogramma en heeft geen expliciet beleid onder deze term. Wel pleit de partij voor een snelle en volledige afbouw van fossiele brandstoffen, inclusief het beëindigen van gaswinning, import en subsidies, wat aansluit bij de bredere discussie over stikstofreductie en de transitie naar duurzame energie. De kern van hun visie is een rechtvaardige, snelle energietransitie waarbij grote vervuilers betalen en werknemers worden beschermd.
Snelle afbouw fossiele brandstoffen en import
BIJ1 wil de uitstoot van broeikasgassen in 2030 op netto nul krijgen en pleit voor het beëindigen van fossiele subsidies, het stoppen van nieuwe olie- en gasvelden, en het afbouwen van bestaande productie en import. Dit beleid raakt direct aan de stikstofproblematiek, omdat het gericht is op het verminderen van vervuilende industrieën en het versneld vergroenen van de energievoorziening.
“De Nederlandse uitstoot van broeikasgassen staat in 2030 op netto 0 (in scope 1, 2 én 3 emissies). Deze doelen worden wettelijk vastgelegd en zijn bindend.”
“Subsidies op (de productie van) fossiele brandstoffen en financiële steun aan de fossiele industrie worden zo snel mogelijk beëindigd.”
“Er komen geen nieuwe vergunningen voor olie- en gasvelden, op land en op zee. De huidige olie- en gasproductie moet worden afgebouwd, waarbij rechtvaardige oplossingen voor de werknemers voorop staan.”
“We stoppen de import van gas, en vloeibaar gas (LNG) in het bijzonder, uit autocratische regimes zoals Rusland, de Verenigde Staten en ‘Israël’.”
Sluiting en vergroening van vervuilende industrieën
Naast het afbouwen van fossiele energie wil BIJ1 dat ziekmakende en sterk vervuilende installaties worden genationaliseerd en vergroend, of anders gesloten. Dit raakt aan de stikstofproblematiek doordat deze sectoren grote uitstoters zijn.
De Partij voor de Dieren (PvdD) wil de stikstofuitstoot in Nederland drastisch verminderen, met als kernmaatregel een forse krimp van de veehouderij en aanvullende reducties in andere sectoren. Hun beleid richt zich op het snel terugbrengen van stikstofgevoelige natuurgebieden onder de kritische depositiewaarde en het nemen van ingrijpende besluiten op nationaal niveau. De partij kiest voor harde, afdwingbare doelen en wijst vrijwillige of uitstelmaatregelen af.
Forse krimp veehouderij en harde reductie stikstofuitstoot
De PvdD stelt dat de stikstofcrisis vooral veroorzaakt wordt door de veehouderij en pleit voor een snelle, substantiële vermindering van het aantal dieren, aangevuld met stevige reducties in andere sectoren zoals industrie, luchtvaart en verkeer. De partij wil prioriteit geven aan natuurherstel en afdwingbare doelen hanteren.
“Een forse krimp van het aantal dieren in de veehouderij is noodzakelijk. Maar ook andere sectoren zullen hun stikstofuitstoot fors moeten verminderen.”
“Het totale aantal dieren dat in de bio-industrie wordt gefokt en gedood, krimpt met minstens 75% in de komende twee jaar.”
“In 2030 zijn 75% van de stikstofgevoelige gebieden onder de kritische depositiewaarde gebracht, met prioriteit voor de meest gevoelige gebieden.”
“Het Rijk gooit de ingrijpende besluiten die nodig zijn niet langer over de schutting naar provincies, maar neemt de regie.”
Geen versoepeling natuurbescherming voor stikstofruimte
De partij verwerpt het versoepelen van natuurbeschermingsregels om stikstofruimte te creëren voor economische activiteiten. Zij stellen dat natuurherstel en bescherming altijd voorrang moeten krijgen boven economische belangen.
“Regels voor de bescherming van de natuur worden niet versoepeld ten behoeve van klimaatmaatregelen.”
Stoppen met schijnoplossingen en uitstel
PvdD wijst schijnoplossingen en uitstelmaatregelen af, zoals vrijwillige opkoop of uitstel van harde ingrepen. Zij willen dat de overheid direct ingrijpt met bindende maatregelen.
“De situatie vraagt dringend om maatregelen.”
De SGP wil de stikstofuitstoot verlagen via een wettelijk programma met haalbare doelen, zonder gedwongen opkoop van boerenbedrijven of het intrekken van rechtmatig verleende vergunningen. De partij pleit voor een doelgerichte aanpak van piekbelasters, stimulering van emissiereducerende technieken, en een evenredige bijdrage van de luchtvaart aan stikstofreductie. Legaliseringsmaatregelen voor PAS-knelgevallen en bescherming van bedrijven die te goeder trouw hebben gehandeld zijn eveneens speerpunten.
Wettelijk programma voor haalbare stikstofreductie, geen onhaalbare doelen
De SGP verwerpt het vastleggen van onhaalbare stikstofdoelen in de wet en kiest voor een wettelijk programma gericht op realistische, doelgerichte daling van de stikstofuitstoot. De partij wil prioriteit geven aan een gerichte aanpak van piekbelasters, stimulering van emissiereducerende maatregelen, en snelle erkenning van nieuwe technieken. Dit alles moet boeren voldoende handelingsperspectief bieden en voorkomen dat juridische problemen blijven voortbestaan.
“Niet door het vastleggen van onhaalbare doelen in de wet, maar door een wettelijk programma voor geborgde en doelgerichte daling van de stikstofuitstoot. Onderdelen van dit programma zijn een gerichte aanpak van piekbelasters in de industrie, ondersteuning van bedrijven met verouderde stallen zonder opvolger om te stoppen en inzet op emissie reducerende maatregelen op het boerenerf.”
“Deze uitstootbeperkende technieken en methoden worden snel erkend en gestimuleerd, zodat toegewerkt kan worden naar minder vrijblijvende doelsturing. Maar: geen doelsturing zonder goed gevulde gereedschapskist.”
Geen gedwongen opkoop of intrekken van vergunningen
De SGP is fel tegenstander van gedwongen opkoop van boerenbedrijven of het intrekken van op juiste wijze verleende vergunningen als beleidsuitgangspunt. De partij vindt dat individuele bedrijven niet mogen worden afgerekend op onmeetbare depositiebijdragen en dat legalisering van PAS-knelgevallen prioriteit heeft.
“De SGP verzet zich tegen gedwongen opkoop of het intrekken van op juiste wijze verleende vergunningen. Dat mag geen uitgangspunt van beleid zijn.”
“Individuele bedrijven worden niet afgerekend op onmeetbare depositiebijdragen. Daar is het landelijk beleid voor reductie van de stikstofuitstoot voor bedoeld.”
“Legalisering van PAS-knelgevallen en andere knelgevallen die te goeder trouw gehandeld hebben, heeft prioriteit.”
Luchtvaart moet evenredige bijdrage leveren aan stikstofreductie
De SGP wil dat de stikstofuitstoot van vliegtuigen die hoger vliegen dan 900 meter niet langer wordt weggerekend, maar wordt meegenomen in de stikstofaanpak. Hiermee moet de luchtvaartsector een eerlijke bijdrage leveren aan de totale stikstofreductie.
“De stikstofuitstoot van vliegtuigen die hoger vliegen dan negenhonderd meter wordt niet weg gerekend, maar meegenomen in de stikstofaanpak, zodat de luchtvaart haar evenredige bijdrage gaat leveren.”
JA21 ziet het stikstofbeleid vooral als een juridisch probleem dat economische groei en woningbouw belemmert. De partij wil af van de kritische depositiewaarde (KDW), pleit voor meer maatwerk en minder afhankelijkheid van modellen, en verzet zich tegen gedwongen uitkoop van boeren. Hun voorstellen zijn gericht op het versoepelen van vergunningverlening en het creëren van meer rechtszekerheid en economische ruimte.
Af van de kritische depositiewaarde (KDW) en meer maatwerk
JA21 wil de wettelijke norm van de kritische depositiewaarde (KDW) afschaffen om vergunningverlening te versnellen en juridische blokkades te verminderen. Ze zien het huidige stikstofbeleid als te rigide en gebaseerd op gebrekkige modellen, wat leidt tot stilstand in bouw en economie. Door meer maatwerk te bieden en minder afhankelijk te zijn van modellen, wil JA21 ruimte creëren voor economische ontwikkeling en rechtszekerheid voor boeren en bedrijven.
“JA21 wil af van de kritische depositiewaarde (KDW), die wettelijk voorschrijft hoeveel stikstof een natuurgebied aankan zonder dat de natuur er verslechtert. Op deze manier kan er meer ruimte gevonden worden voor maatwerk, zal er minder kans zijn op juridische blokkades en bovenal zal dit ons minder afhankelijk maken van gebrekkige modellen.”
“Het stikstofdossier houdt Nederland nu al ruim zes jaar in haar greep. Duizenden projecten liggen stil en volgens Bouwend Nederland zorgt het stikstofslot ervoor dat tot 2030 maar liefst 244.000 woningen niet gebouwd kunnen worden.”
Tegen gedwongen uitkoop van boeren en symboolpolitiek
JA21 verzet zich tegen gedwongen uitkoop van boeren en noemt het huidige beleid symboolpolitiek. Ze willen realistische plannen die rechtszekerheid en economische ruimte centraal stellen, en boeren, vissers en natuur niet tegenover elkaar zetten.
Alternatieven bij juridische problemen met maatregelen
JA21 erkent zorgen over de juridische houdbaarheid van hun voorgestelde maatregelen. Mocht het afschaffen van de KDW of de invoering van een rekenkundige ondergrens juridisch niet standhouden, dan willen ze direct bijsturen en alternatieven zoeken.
“Tegelijkertijd leven er zorgen over de juridische houdbaarheid van beide maatregelen. Mochten de maatregelen geen stand houden, dan moet er direct doorgescha-keld worden naar een bijstelling van de eerdere plannen.”
NSC erkent de stikstofcrisis als een groot probleem dat Nederland verlamt en wil de stikstofuitstoot significant verminderen, met een deadline in 2035. Ze pleiten voor een gebiedsgerichte en sectorbrede aanpak, minder afhankelijkheid van rekenmodellen, meer ruimte voor boeren om zelf oplossingen te kiezen, en het stoppen van de huidige opkoop van piekbelasters op basis van het Aerius-model. Legaliseringsmaatregelen voor PAS-melders krijgen prioriteit, en jonge en duurzame boeren worden ondersteund met een transitieplan.
Stikstofuitstoot omlaag in alle sectoren, minder afhankelijk van modellen
NSC wil de stikstofuitstoot in 2035 significant hebben teruggedrongen, waarbij alle sectoren bijdragen. Ze keren zich tegen een aanpak die volledig leunt op rekenmodellen, omdat dit volgens hen leidt tot onnodige blokkades voor activiteiten met weinig uitstoot en desastreuze gevolgen heeft voor boeren en het platteland.
“De stikstofcrisis verlamt Nederland. De broodnodige doorbraak laat nog steeds op zich wachten. De stikstofuitstoot moet omlaag door beleid dat zich op alle sectoren richt, een gebiedsgerichte aanpak en meer ruimte bij doelsturing. Tegelijkertijd willen we stoppen met de aanpak die volledig leunt op rekenmodellen.”
“Activiteiten met de geringste stikstofuitstoot krijgen nu vaak geen vergunning meer vanwege de modelmatige detailsturing in Nederland. Dit heeft een desastreus effect op agrarische bedrijven en op mensen in het landelijke gebied.”
“De uitstoot van stikstof moet significant zijn teruggedrongen in 2035. Alle sectoren – industrie, verkeer, zee- en luchtvaart en landbouw – dragen bij aan die doelstelling en nemen maatregelen.”
Meer ruimte voor boeren, stoppen met opkoop op basis van Aerius-model
NSC wil boeren meer vrijheid geven om zelf te bepalen hoe ze aan uitstootnormen voldoen, met beloningen voor goede prestaties. Ze stoppen met de huidige opkoop van piekbelasters die gebaseerd is op het Aerius-neerslagmodel, en richten toekomstige opkoop op concentratiegebieden, stoppers en verouderde bedrijven. Jonge en duurzame boeren krijgen ondersteuning via een transitieplan.
“Boeren krijgen meer ruimte om te bepalen hoe zij de uitstootnormen halen, op basis van doelsturing. Boeren die het goed doen, moeten een beloning krijgen. We stoppen met de huidige aanpak en opkoop van piekbelasters die gebaseerd is op het neerslagmodel Aerius. Toekomstige opkoopprogramma’s spitsen zich toe op concentratiegebieden, stoppers en verouderde bedrijven. Voor jonge boeren, duurzame boeren en bedrijven moet er een toekomst zijn; zij worden met een transitieplan ondersteund.”
Legalisering PAS-melders hoogste prioriteit, fundamentele aanpassing vergunningstelsel
NSC wil de legalisering van PAS-melders en interimmers met de hoogste prioriteit aanpakken. Hiervoor wordt het natuurvergunningstelsel fundamenteel aangepast, mede op basis van de praktijk in Duitsland en Frankrijk.
“De legalisering van de PAS-melders en interimmers die al jarenlang in een schrijnende positie verkeren, krijgt de hoogste prioriteit. Om de PAS-melders eindelijk te legaliseren en hen rechtszekerheid te geven, passen we het natuurvergunningstelsel fundamenteel aan. We doen dit mede op basis van de praktijk in naburige EU-landen, in het bijzonder Duitsland en Frankrijk.”
De PVV beschouwt de huidige stikstofregels als het echte probleem, niet stikstof zelf, en wil deze regels drastisch versoepelen. De partij pleit voor het verminderen van Natura 2000-gebieden, het schrappen van strenge stikstofdoelen en het direct legaliseren van PAS-melders om woningbouw en landbouw weer mogelijk te maken. Volgens de PVV is het stikstofbeleid overdreven en schadelijk voor de economie, boeren en woningzoekenden.
Stikstofregels versoepelen en Natura 2000-gebieden verminderen
De PVV vindt dat de Nederlandse natuur niet op omvallen staat door stikstof en dat de huidige stikstofregels, opgelegd door Brussel en Den Haag, onnodig streng zijn. Ze willen het aantal Natura 2000-gebieden verminderen of verkleinen, de stikstofdoelen versoepelen en het vetorecht inzetten in Brussel om deze regels aan te passen. Dit moet ruimte geven aan landbouw, woningbouw en infrastructuur.
“We moeten af van alle bangmakerij dat onze natuur door stikstof op omvallen zou staan. Te veel – of juist te weinig – stikstof kan de natuur veranderen, en dat is helemaal niet erg. Het is absurd dat vrijwel het hele landbouw- en natuurbeleid ondergeschikt is gemaakt aan stikstof.”
“Voor de PVV is niet stikstof, maar zijn de stikstofregels hét probleem: Brusselse regels en nationale regels. Landbouw, woningbouw en wegenbouw zitten klem, omdat Nederland veel te veel Natura 2000-gebieden heeft aangewezen én zichzelf veel te strenge stikstofdoelen heeft opgelegd.”
“Wij zijn er helemaal klaar mee. Nederland behoort tot de grootste nettobetalers van de EU! Dus wat ons betreft slaan we in Brussel met de vuist op tafel en eisen we versoepeling van de regels – van de Vogel- en de Habitatrichtlijn tot en met de verplichte emissiereductie. Ook willen we het aantal gebieden met een Natura 2000-status verminderen – of gebieden verkleinen.”
Direct legaliseren van PAS-melders en versoepelen van bouwregels
De PVV wil acute oplossingen voor de woningbouw en boeren die door het stikstofbeleid zijn getroffen. Ze willen de rekenkundige ondergrens verhogen, kritische depositiewaarden uit de wet halen en PAS-melders direct legaliseren, zodat projecten niet langer worden geblokkeerd door stikstofregels.
“Tot die tijd verhogen we direct de rekenkundige ondergrens naar minimaal 1 mol en halen we de kritische depositiewaarden uit de wet. Wij willen immers als de wiederweerga nieuwe woningen bouwen! PAS-melders gaan we onmiddellijk legaliseren; ze hebben al veel te lang moeten wachten.”
De VVD erkent dat de stikstofproblematiek de Nederlandse economie en woningbouw ernstig belemmert en wil deze impasse doorbreken met substantiële vermindering van de stikstofuitstoot. De partij pleit voor sectorbrede stikstofreductie, versoepeling van vergunningverlening en een verschuiving van strikte stikstofnormen naar de feitelijke staat van de natuur als leidraad. Hun visie is gericht op het creëren van ruimte voor economische groei en verduurzaming, zonder eenzijdige focus op stikstof.
Substantiële vermindering van stikstofuitstoot en versoepeling vergunningen
De VVD wil de economie en woningbouw weer op gang brengen door concrete en generieke stikstofreductie, waarbij alle sectoren evenredig bijdragen. Ze willen af van de eenzijdige focus op stikstofnormen en pleiten voor vergunningverlening op basis van de feitelijke staat van de natuur, vastgesteld door onafhankelijke monitoring. Dit moet zorgen voor meer ruimte voor ondernemers, boeren en bouwprojecten.
“De Nederlandse economie wordt momenteel enorm belemmerd door stikstof, netcongestie en stroperige vergunningverlening. Het zet onze economie op slot.”
“▶ Substantiële vermindering van de stikstofuitstoot: We willen dat er weer ruimte komt voor vergunningverlening. Dat is het doel, en daarom gaan we zorgen voor concrete en generieke stikstofreductie. We gaan per sector sturen op emissies zodat alle sectoren evenredig bijdragen, bijvoorbeeld met elektrificatie, technische innovatie of extensivering.”
“Er moeten weer vergunningen komen voor agrariërs om aan de slag te gaan met stikstofreducerende innovaties. En uiteindelijk moeten we af van de eenzijdige focus op stikstof door niet stikstofnormen maar de feitelijke staat van de natuur, vastgesteld op basis van onafhankelijke en langdurige monitoring, leidend te maken bij vergunningverlening, zodat economie én natuur in Nederland weer kunnen bloeien.”
“Boeren zitten al te lang in onzekerheid. Recent onderzoek toont aan dat de stikstofproblematiek tot tientallen miljarden euro’s aan economische schade leidt. We moeten daarom op korte termijn concrete resultaten boeken om te voorkomen dat de bouw van woningen en wegen langer stilligt en dat boeren in nog meer onzekerheid komen.”
50PLUS is kritisch over het huidige stikstofbeleid en pleit voor een herziening van de aanpak, waarbij nationale regels niet verder mogen gaan dan Europese afspraken. Ze willen het nationale klimaatbeleid uitfaseren zodra er een gezamenlijk Europees CO2-beprijzingsbeleid is, en pleiten voor herziening van Natura 2000-gebieden.
Geen nationale extra stikstofregels bovenop Europa
50PLUS vindt dat Nederland niet verder moet gaan dan Europese afspraken op het gebied van stikstof en klimaat. Ze zijn tegen nationale extra regels en willen dat beleid op Europees niveau wordt afgestemd om de concurrentiepositie van Nederland te beschermen.
“Dezelfde regels voor iedereen binnen Europa. Dus geen nationale CO2-heffingen en geen extra regels bovenop de Europese afspraken.”
Herziening Natura 2000-gebieden
De partij wil de indeling van Natura 2000-gebieden herzien, wat direct raakt aan het stikstofdossier, omdat deze gebieden vaak centraal staan in de stikstofproblematiek.
“Herziening van de indeling van Natura 2000-gebieden. Grote aaneengesloten”
Uitfasering nationaal klimaatbeleid na Europees akkoord
50PLUS wil het nationale klimaatbeleid uitfaseren zodra er op Europees niveau een stevig CO2-beprijzingsbeleid is afgesproken, waarmee ze impliciet ook het nationale stikstofbeleid willen beperken.
“Uitfasering van het nationale klimaatbeleid, nadat gezamenlijk is besloten om het Europese beprijzen van CO2 op te schalen.”
DENK erkent de noodzaak om de stikstofuitstoot te verminderen en handhaaft de bestaande doelen hiervoor. De partij kiest voor vrijwillige uitkoopregelingen in de landbouw, waarbij gedwongen uitkoop alleen als uiterste middel wordt overwogen, en ondersteunt innovatieve vergroening van de sector. DENK koppelt het stikstofbeleid aan natuurbehoud en wil strengere regels en investeringen in duurzame landbouw.
Handhaving stikstofdoelen en vrijwillige uitkoop landbouw
DENK vindt het belangrijk om de stikstofuitstoot te verminderen ter bescherming van natuur en leefomgeving. De partij wil vasthouden aan de bestaande reductiedoelen, met de nadruk op vrijwillige uitkoop van boeren, maar sluit gedwongen uitkoop als laatste redmiddel niet uit. Innovaties die vergroening bevorderen worden ondersteund.
“Handhaving van de doelen om de stikstofuitstoot te verminderen. Wij gaan inzetten op vrijwillige uitkoopregelingen in de landbouw, waarbij als ultimum remedium gedwongen uitkoop niet door ons wordt uitgesloten.”
“Bewezen en effectieve innovaties in de landbouw die tot vergroening leiden moeten worden ondersteund.”
Investeren in natuur en strengere regels voor schadelijke stoffen
Het stikstofbeleid wordt door DENK gekoppeld aan bredere natuur- en milieubescherming. De partij wil meer investeren in natuurgebieden en sneller schadelijke stoffen verbieden, waarmee stikstofreductie onderdeel is van een integrale aanpak voor een gezondere leefomgeving.
“Meer investeren in onze natuurgebieden. Wij willen dat Nederlanders kunnen genieten van prachtige natuur en wij staan voor investeringen om onze natuur te beschermen. Schadelijke stoffen en bestrijdingsmiddelen, zoals PFAS, worden sneller verboden.”
De SP wil de stikstofuitstoot stevig terugdringen, maar kiest nadrukkelijk voor een aanpak die boeren niet de dupe maakt. De partij wijst technologische schijnoplossingen af en wil het aantal dieren per hectare verlagen, met nadruk op het aanpakken van de intensieve veehouderij en het ondersteunen van duurzame landbouw.
Stikstofuitstoot stevig terugdringen, niet over de rug van boeren
De SP erkent het stikstofprobleem en wil de uitstoot fors verminderen, maar verzet zich tegen maatregelen die boeren onnodig benadelen. De partij kiest voor structurele oplossingen door de intensieve veehouderij aan te pakken, het aantal dieren per hectare te verlagen en technologische lapmiddelen te stoppen. Boeren die al duurzaam werken, worden ondersteund in plaats van gestraft.
“De SP wil de stikstofuitstoot stevig terugdringen, maar niet over de rug van boeren. Geen schijnoplossingen zoals luchtwassers of technologische trucs die niet werken, maar een aanpak die het echte probleem aanpakt: de doorgeschoten intensieve veehouderij.”
“We kiezen voor duidelijke en eerlijke grenzen aan het aantal dieren per hectare. De maximumgrens gaat omlaag, van twee naar 1,5 grootveeeenheid per hectare. Kunstmest en landbouwgif worden afgebouwd, mestvergisting en andere mislukte technologische trucs worden gestopt.”
“Boeren die al natuurinclusief werken of zeldzame rassen houden, worden niet gestraft maar juist ondersteund.”
D66 ziet het stikstofprobleem (“stikstop”) als een structurele crisis die de natuur, landbouw en woningbouw ernstig belemmert. De partij wil de stikstofuitstoot snel en juridisch afdwingbaar verminderen, zodat natuur en landbouw elkaar kunnen versterken en bouwprojecten weer mogelijk worden. D66 kiest voor duidelijke doelen en een integrale aanpak om het stikstofslot te doorbreken.
Snelle en juridisch vastgelegde vermindering van stikstofuitstoot
D66 wil de stikstofuitstoot snel en structureel verminderen met heldere, niet-vrijblijvende en juridisch vastgelegde doelen. Dit is nodig om de natuur te herstellen en weer vergunningen te kunnen verlenen voor onder andere woningbouw en infrastructuur. De partij ziet het stikstofslot als een direct gevolg van jarenlang over de grenzen van natuur en milieu gaan.
“Jarenlang zijn we over de grenzen gegaan van wat de natuur en het milieu kunnen dragen. Dat heeft onder meer geleid tot wat we het stikstofslot noemen. De biodiversiteit staat onder grote druk en de natuur is in slechte staat. Als gevolg daarvan kunnen we niet meer bouwen en de projecten waar Nederland naar snakt niet meer realiseren. Dat moeten we keren – structureel, niet incidenteel. D66 wil snelle vermindering van de stikstofuitstoot, op basis van een plan met duidelijke doelen, die niet vrijblijvend zijn en die juridisch vastliggen. Zo kunnen we weer vergunningen verlenen.”
Natuur en landbouw versterken elkaar, niet tegenover elkaar
D66 verwerpt het idee dat natuur en landbouw elkaar moeten uitsluiten. In plaats daarvan wil de partij naar een model waarin een gezonde natuur bijdraagt aan een toekomstbestendige landbouw, zodat beide sectoren kunnen floreren en het stikstofprobleem duurzaam wordt opgelost.
“Het idee dat we landbouw en natuur tegen elkaar zouden moeten afwegen, heeft voor beide grote negatieve gevolgen gehad. De natuur is slechter geworden en de landbouwsector is het perspectief op de toekomst verloren. En dat terwijl beide elkaar kunnen versterken. D66 wil naar een model waarbij een gezonde natuur bijdraagt aan een gezonde landbouw, en”