Verkiezingsprogramma's 2025 overPVV oorlog navo
BIJ1 is radicaal tegen oorlog, NAVO-lidmaatschap en militarisering, en positioneert zich als uitgesproken anti-imperialistisch. De partij wil dat Nederland binnen vier jaar uit de NAVO stapt, alle militaire samenwerking met de VS en NAVO beëindigt, geen geld meer uitgeeft aan wapens of defensie, en kiest voor neutraliteit en diplomatie. BIJ1 verwerpt de wapenwedloop en stelt dat NAVO en westerse landen, inclusief de VS, bijdragen aan mondiale conflicten en onveiligheid.
Nederland verlaat de NAVO en kiest voor neutraliteit
BIJ1 wil dat Nederland zo snel mogelijk uit de NAVO stapt en een neutrale, ontwapenende koers vaart. De partij ziet de NAVO als een imperialistisch machtsblok dat conflicten aanwakkert en de belangen van de wapenindustrie dient, niet de veiligheid van burgers.
“Nederland start direct het traject om uit de NAVO te treden en voltooit dit binnen 4 jaar. Tot dat moment verhogen we op geen enkel moment het budget van defensie.”
“We verlaten de NAVO en kiezen voor neutraliteit. Kernwapens van de Verenigde Staten verdwijnen uit Nederland.”
“Nederland maakt zich eindelijk los van de VS en weigert nog langer een satellietstaat ... te zijn. We maken ons militair los van de NAVO.”
Geen extra geld naar defensie, wapenindustrie of NAVO
BIJ1 weigert elke verhoging van het defensiebudget, stopt alle investeringen in wapens, en wil geen bijdrage leveren aan de NAVO-wapenwedloop. Het geld dat vrijkomt, wordt geïnvesteerd in sociale voorzieningen en wederopbouw.
Sluiting van NAVO- en VS-bases en verwijdering kernwapens
BIJ1 wil alle NAVO- en Amerikaanse militaire bases in Nederland sluiten en de opslag van kernwapens beëindigen, als onderdeel van de demilitarisering en het losmaken van westerse militaire infrastructuur.
“Alle NAVO- en VS-bases op Nederlands grondgebied sluiten we binnen 2 jaar. Kernwapens verwijderen we onmiddellijk.”
“Nederland sluit alle NAVO- en VS-bases op eigen grondgebied, stopt de opslag van kernwapens in het Nederlandse dorp Volkel en loopt weg van de militaire infrastructuur van het westerse machtsblok.”
Kritiek op NAVO-rol in Oekraïne en afbouw wapenleveranties
BIJ1 stelt dat de NAVO en het Westen medeverantwoordelijk zijn voor de escalatie van de oorlog in Oekraïne, en pleit voor een onmiddellijke stop op wapenleveranties en vredesonderhandelingen onder leiding van neutrale, niet-NAVO-landen.
“De NAVO en haar lidstaten speelden een centrale rol in de escalatie van het conflict.”
“Na bijna 4 jaar aan wapenleveringen kunnen we concluderen dat we met nóg meer wapens de oorlog in Oekraïne niet stoppen.”
“Vredesonderhandelingen houden we met neergelegde wapens en faciliteren neutrale en dus niet-NAVO-landen. Omdat de NAVO partij is in de proxy-oorlog ... op Oekraïense grond.”
Afwijzing van militarisering en westerse oorlogspolitiek
BIJ1 verwerpt de militarisering van Europa en de westerse oorlogspolitiek, en stelt dat deze vooral de belangen van de wapenindustrie en kapitalisten in de VS dienen, niet de veiligheid van burgers.
“De grote winnaar van wapenwedloop en oorlog is de wapenindustrie. Voor wapenmakers zijn de toenemende spanningen tussen de NAVO en andere landen een goudmijn.”
“BIJ1 weigert om mensenlevens en onze veiligheid op het spel te zetten om de wapenindustrie van de VS te spekken.”
“Nederland erkent de verwoestende impact van tientallen jaren aan oorlogen en interventies door de VS en haar NAVO-bondgenoten sinds 1945.”
NSC beschouwt het NAVO-lidmaatschap als de hoeksteen van het Nederlandse veiligheidsbeleid en wil fors investeren in defensie, mede naar aanleiding van de oorlog in Oekraïne. De partij wijst een Europees leger af, benadrukt nationale soevereiniteit en wil de NAVO-norm voor defensie-uitgaven halen, met nadruk op militaire paraatheid en samenwerking binnen NAVO-verband. Over de PVV wordt in het programma niets vermeld; de focus ligt volledig op NAVO, oorlogsdreiging en nationale defensie.
NAVO als hoeksteen, forse verhoging defensie-uitgaven
NSC ziet het NAVO-lidmaatschap als essentieel voor de veiligheid van Nederland en wil daarom voldoen aan de nieuwe NAVO-norm voor defensie-uitgaven. De partij koppelt deze investeringen direct aan de actuele oorlogsdreiging in Europa, met name de oorlog in Oekraïne, en benadrukt het belang van militaire paraatheid en samenwerking met Europese NAVO-partners.
“Het lidmaatschap van de NAVO is de hoeksteen van ons veiligheidsbeleid. Nederland zal samen met andere Europese landen meer eigen en gezamenlijke verantwoordelijkheid moeten nemen. We committeren ons daarom aan de nieuwe NAVO-norm in 2035 van 3,5% van de economie voor Defensie-uitgaven en 1,5% voor gerelateerde uitgaven zoals infrastructuur.”
“De oorlog in Oekraïne laat zien hoe belangrijk goed luchtafweergeschut is in de verdediging.”
“Ons leger moet ons land en NAVO-gebied goed kunnen verdedigen.”
“We verhogen daarom de defensie-uitgaven tot de nieuwe NAVO-norm van 3,5% van de economie.”
Tegen Europees leger, nationale soevereiniteit bewaken
NSC verzet zich tegen het uit handen geven van het geweldsmonopolie aan de EU en wijst de vorming van een Europees leger expliciet af. De partij wil dat het Nederlandse parlement het laatste woord houdt over militaire missies en benadrukt het belang van nationale soevereiniteit binnen internationale samenwerking.
“We zijn tegen de vorming van een Europees leger. Het uit handen geven van ons geweldsmonopolie aan de Europese Unie ondergraaft het fundament van Nederland als zelfstandige staat.”
“We dragen actief bij in Europa, maar waken voor uitholling van de nationale soevereiniteit.”
“We zetten onze krijgsmacht bij voorkeur in internationaal verband in, maar het nationale parlement houdt het laatste woord over militaire missies.”
Dienstplicht naar Zweeds model, geen generieke opkomstplicht
NSC wil een eerste stap zetten naar een dienstplicht naar Zweeds model, waarbij alle 18-jarigen een enquête invullen en een deel wordt uitgenodigd voor een gesprek. De partij wijst een ouderwetse generieke opkomstplicht af en wil de krijgsmacht flexibel kunnen opschalen bij gevaar.
“We zijn voor een krijgsmacht die snel en flexibel is en opgeschaald kan worden bij gevaar. We zetten een eerste stap naar een dienstplicht naar Zweeds model door alle 18-jarigen een verplicht in te vullen enquête te sturen om de motivatie en mate van geschiktheid in beeld te brengen.”
“We zijn tegen de generieke opkomstplicht van vroeger, omdat die in de praktijk niet effectief is.”
Het CDA kiest voor een sterke NAVO-oriëntatie en wil de krijgsmacht fors versterken om oorlogsdreiging af te schrikken, met nadruk op NAVO-verplichtingen en Europese samenwerking. Ze pleiten voor herinvoering van de militaire opkomstplicht, forse verhoging van defensie-uitgaven tot NAVO-norm, en streven naar een autonome, innovatieve Europese defensie-industrie binnen de NAVO. De partij ziet oorlogsdreiging vooral vanuit Rusland en benadrukt het belang van internationale solidariteit en weerbaarheid.
Herinvoering militaire opkomstplicht en weerbare samenleving
Het CDA wil de militaire opkomstplicht heractiveren om de krijgsmacht te versterken en de samenleving weerbaarder te maken tegen oorlogsdreiging, met name in het NAVO-verdragsgebied. Dit is een reactie op toenemende militaire dreigingen, waarbij jongeren een centrale rol krijgen in defensie of maatschappelijke dienst.
“Door de toenemende militaire dreigingen willen wij een heractivering van de militaire opkomstplicht, naar Scandinavisch model in aanvulling op het huidige dienjaar bij Defensie.”
“De inzet van de krijgsmacht is primair het afschrikken van agressie en het voorkomen van oorlog in Nederland en in het NAVO-verdragsgebied.”
Forse verhoging defensie-uitgaven tot NAVO-norm
Het CDA committeert zich aan de NAVO-norm van 3,5% van het bbp voor defensie-uitgaven en wil deze uitgaven inzetten voor modernisering en versterking van de krijgsmacht. Dit moet bijdragen aan de geloofwaardigheid van Nederland binnen de NAVO en de afschrikking van potentiële agressors.
Europese pijler binnen de NAVO en strategische autonomie
Het CDA wil dat Nederland vooroploopt in het ontwikkelen van een volwaardige Europese pijler binnen de NAVO, met als doel op termijn volledige Europese strategische autonomie op defensiegebied. Dit moet de afhankelijkheid van de VS verminderen en de Europese veiligheid versterken.
“We willen dat Nederland vooroploopt in het ontwikkelen van een volwaardige Europese pijler in de NAVO, met een Europese Veiligheidsraad. We bouwen onze afhankelijkheden af en streven – op termijn – naar volledige Europese strategische autonomie op het gebied van defensie en veiligheid.”
Innovatie en opschaling van de defensie-industrie
Het CDA zet in op een innovatieve Nederlandse en Europese defensie-industrie, met vereenvoudigde regelgeving en meer productiecapaciteit, mede via het ReArm Europe-plan. Dit moet de NAVO en Europa minder afhankelijk maken van externe leveranciers en de paraatheid verhogen.
“We zetten in op een innovatieve Nederlandse en Europese defensie-industrie en bouwen de productiecapaciteit uit. Regelgeving rond voorfinanciering en inkoop willen we vereenvoudigen. Ook maken we gebruik van het ReArm Europe-plan.”
Duidelijke afwijzing van Russische agressie en versterking NAVO-solidariteit
Het CDA ziet Rusland als primaire dreiging en benadrukt het belang van NAVO-solidariteit, sancties tegen Rusland en versterking van cyberveiligheid en democratische processen tegen hybride oorlogsvoering.
“Rusland moet zich verantwoorden voor zijn oorlogsdaden en schending van het internationaal recht. Nederland blijft zich onvermoeibaar inzetten binnen internationale instellingen en de EU voor gerechtigheid als het gaat om Oekraïne en MH17.”
“De afgelopen jaren zijn er tal van voorbeelden geweest van hybride oorlogsvoering en (pogingen tot) Russische inmenging in verkiezingscampagnes en andere publieke debatten in Westerse landen. We verbeteren op alle bestuurlijke niveaus onze cyberveiligheid tegen hacks, versterken onze democratische processen en zetten actief in op een grotere bewustwording in en weerbaarheid van de samenleving.”
De ChristenUnie ziet oorlogsdreiging in Europa als een serieuze realiteit en benadrukt het belang van NAVO-lidmaatschap en versterking van Europese defensiesamenwerking. Ze pleiten voor structurele verhoging van het defensiebudget, blijvende steun aan Oekraïne tegen Russische agressie, en meer strategische autonomie binnen Europa. De partij positioneert zich hiermee duidelijk anders dan de PVV, die kritisch is op NAVO en Europese samenwerking.
Structureel meer investeren in defensie en NAVO
De ChristenUnie vindt dat Nederland moet voldoen aan de NAVO-norm en structureel meer moet investeren in defensie om de vrijheid van Nederland en bondgenoten te beschermen. Dit is volgens hen noodzakelijk gezien de Russische agressie en de veranderde veiligheidssituatie in Europa.
“De nieuwe NAVO-norm vraagt veel van de Nederlandse schatkist, defensieorganisatie en defensie-industrie, maar is noodzakelijk om onze vrijheden te kunnen verdedigen.”
“We kiezen voor veiligheid en solidariteit. Nederland gaat zich houden aan de afspraken en voldoen aan de internationale normen. Daarom geven we 3.5% van ons nationale inkomen uit aan defensie...”
Blijvende militaire en financiële steun aan Oekraïne
De ChristenUnie spreekt zich expliciet uit voor het blijven steunen van Oekraïne, zowel militair als financieel, in de strijd tegen Russische agressie. Dit standpunt is een duidelijk verschil met de PVV, die kritisch is op langdurige steun aan Oekraïne.
Europese defensiesamenwerking binnen NAVO versterken
De ChristenUnie wil de afhankelijkheid van de VS binnen de NAVO verminderen door de Europese pijler te versterken. Ze pleiten voor meer gezamenlijke investeringen, strategieën en een uitgebreidere EU-commandostructuur, maar met behoud van nationale zeggenschap over troepeninzet.
“De mate waarin Europa afhankelijk is van de VS binnen de NAVO is niet toekomstbestendig. Daarom moet de samenwerking binnen de Europese pijler van de NAVO worden versterkt.”
“We willen de EU-commandostructuur uitbreiden om daadkrachtig Europees optreden en een snelle operationele inzet mogelijk te maken. Voor de inzet van Nederlandse troepen blijft altijd expliciete Nederlandse instemming vereist.”
NAVO als hoeksteen van veiligheid, met nadruk op bondgenootschappelijke verplichtingen
De ChristenUnie ziet de NAVO als essentieel voor de verdediging van Nederland en Europa. Ze benadrukken het belang van bondgenootschappelijke solidariteit en het nakomen van internationale verplichtingen.
DENK verzet zich krachtig tegen militarisering en extra NAVO-uitgaven, en is fel tegen de oorlogspolitiek van extreemrechtse partijen zoals de PVV. De partij pleit voor terughoudendheid in militaire interventies, geen uitbreiding van NAVO-uitgaven, en wijst expliciet de oorlogszuchtige retoriek van de PVV af.
Tegen extra NAVO-uitgaven en militarisering
DENK vindt de huidige defensie-uitgaven voldoende en verzet zich tegen druk van NAVO-leiders om meer te investeren. De partij ziet de NAVO als al militair dominant en wil geen verdere wapenwedloop of uitbreiding van militaire missies.
“DENK verzet zich tegen de extra miljardenuitgaven onder druk van NAVO baas Mark Rutte en President Donald Trump. DENK vindt de huidige defensie uitgaven voldoende en wijst op de enorme militaire overmacht van de NAVO die niet nog verder uitgebreid hoeft te worden.”
“Wij steunen alleen defensie uitgaven die aantoonbaar nodig zijn om de basis op orde te hebben bij Defensie.”
“Wij blijven zeer terughoudend in het steunen van de deelname aan militaire missies.”
Afwijzing van PVV en extreemrechtse oorlogspolitiek
DENK positioneert zich expliciet als tegenstander van de PVV en het extreemrechtse beleid, dat volgens hen leidt tot meer oorlog, uitsluiting en discriminatie. De partij waarschuwt voor de normalisatie van het gedachtegoed van Wilders en het gevaar van extreemrechts in de regering.
Terughoudendheid bij NAVO/EU-lidmaatschap Oekraïne
DENK is tegen snelle toetreding van Oekraïne tot de NAVO en EU zolang er geen duurzame vrede is, en wil geen Nederlandse troepen sturen of wapensteun leveren die Nederland tot doelwit kan maken.
“Wij steunen geen voorbarige inzet op EU lidmaatschap en NAVO lidmaatschap van Oekraïne. Dit kan pas overwogen worden bij duurzame vrede en er aan alle criteria voldaan wordt.”
“Geen Nederlandse troepen naar Oekraïne. Speculatie daarover is onverantwoord.”
“Wij zijn tegen het financieren van wapensteun die Nederland een mogelijk doelwit in de oorlog kan maken...”
De Partij voor de Dieren (PvdD) is zeer kritisch op de NAVO en wil op termijn een alternatief zonder de VS, gericht op verdediging en internationale solidariteit. Ze verwerpen de NAVO-norm voor defensie-uitgaven, willen geen blanco cheque voor defensie, en pleiten voor diplomatie, sancties en investeringen in vrede boven militaire escalatie. De PvdD veroordeelt Russische agressie in Oekraïne, steunt Oekraïne in zijn verdediging, maar benadrukt altijd het belang van vrede en internationaal recht.
Kritisch op NAVO, alternatief zonder VS
De PvdD ziet de NAVO als een militaire alliantie die vooral Amerikaanse machtsbelangen dient en wil op termijn een Europees defensiealternatief zonder de VS, gebaseerd op internationaal recht en solidariteit. Totdat zo'n alternatief bestaat, blijft Nederland lid van de NAVO, maar de partij wil geen automatische verhoging van defensie-uitgaven volgens de NAVO-norm.
“De NAVO-norm wordt gedicteerd door Trump: daar doen wij niet aan mee. We wegen zorgvuldig af wat nodig is op basis van goed onderbouwde plannen. Géén blanco cheque voor defensie. Bovendien is de Partij voor de Dieren heel kritisch op de NAVO. De NAVO is een militaire alliantie die voornamelijk machtsbelangen van de VS dient. Daar willen we vanaf. De Partij voor de Dieren zet in op een alternatief voor de NAVO: een nieuwe vorm van samenwerking met betrouwbare bondgenoten, zonder de VS.”
“Zolang het alternatief er niet is, blijft Nederland lid van de NAVO.”
Geen blanco cheque voor defensie, prioriteit voor vrede
De PvdD wil geen automatische verhoging van het defensiebudget en stelt dat investeringen in defensie gepaard moeten gaan met even grote investeringen in klimaat, natuur en diplomatie. Oorlog wordt als een ramp gezien; vrede en diplomatie zijn altijd het doel.
“We kijken bij elke maatregel kritisch welke uitgaven nodig zijn om de verdediging van Europa op orde te krijgen en efficiënt te organiseren.”
“Voor het garanderen van brede veiligheid moeten uitgaven voor Europese defensie gepaard gaan met extra maatregelen voor de bescherming van klimaat, dieren en natuur en gelijkwaardige investeringen in programma's en samenwerking voor verdraagzaamheid, rechtvaardigheid en het leren van vrede.”
“Oorlog is een ramp voor alles wat leeft. Vrede is altijd het doel.”
Steun aan Oekraïne, veroordeling Russische agressie
De PvdD veroordeelt de Russische invasie van Oekraïne en steunt Oekraïne in zijn verdediging, inclusief legale wapenleveranties en sancties tegen Rusland. Tegelijkertijd benadrukt de partij dat het beëindigen van oorlogsgeweld en het respecteren van het recht van Oekraïne om te bepalen over onderhandelingen centraal staan.
“De Partij voor de Dieren veroordeelt de ongekende Russische agressie tegen Oekraïne. In het licht van de actuele oorlogsdreiging aan de directe grenzen van de Europese Unie, is het belangrijk om samen te werken en onderlinge solidariteit te tonen.”
“Dat verzet is, evenals legale wapenleveranties, noodzakelijk om burgers zo goed mogelijk te beschermen.”
“Belangrijk is dat gezocht wordt naar manieren om het oorlogsgeweld te beëindigen. Daarbij moet altijd vooropstaan dat het aan Oekraïne is om te bepalen of en wanneer het bereid is te onderhandelen, en waarover.”
BBB kiest voor een sterke NAVO-positie en investeert fors in de krijgsmacht om Nederland als betrouwbare NAVO-partner te profileren, met nadruk op afschrikking en samenwerking met de VS. Het programma wijst automatische NAVO-uitbreiding, zoals lidmaatschap van Oekraïne tijdens oorlog, af en stelt duidelijke voorwaarden aan defensie-uitgaven. BBB wil militaire steun aan Oekraïne, maar zonder automatische escalatie of NAVO-lidmaatschap tijdens conflict.
Investeren in NAVO en militaire slagkracht
BBB wil dat Nederland een serieuze en betrouwbare NAVO-partner wordt door de krijgsmacht te versterken, onder meer met een tweede tankbataljon, permanente troepen in Oost-Europa en intensievere samenwerking met de VS. Dit moet afschrikking vergroten en de NAVO-positie van Nederland versterken.
“Onze ambitie is duidelijk: Nederland wordt weer een serieuze en betrouwbare speler binnen de NAVO en wereldwijd. De NAVO blijft de hoeksteen van ons veiligheidsbeleid.”
“Om de geoefendheid van onze eenheden en geloofwaardigheid binnen de NAVO te vergroten zal Nederland een volledige brigade permanent in Polen of Litouwen positioneren.”
“Tweede tankbataljon. Nederland zal overgaan op aanschaf van een tweede tankbataljon diep geïntegreerd met onbemande systemen, wezenlijk voor de slagkracht van onze landmacht en onze bijdrage aan de NAVO.”
“Nederland versterkt de militaire samenwerking met de Verenigde Staten. En we bieden actieve steun aan de zelfverdediging van Oekraïne en Israël.”
Geen automatische NAVO-lidmaatschappen tijdens oorlog
BBB is kritisch op automatische NAVO-uitbreiding, vooral met betrekking tot Oekraïne zolang het land in oorlog is. Lidmaatschap moet pas na beëindiging van het conflict en via reguliere procedures worden overwogen.
“Lidmaatschap van Oekraïne van de NAVO is nu niet aan de orde; het land is in oorlog.”
Duidelijke voorwaarden aan defensie-uitgaven binnen NAVO
BBB stelt voorwaarden aan het verhogen van defensie-uitgaven, zoals een eerlijke lastenverdeling tussen NAVO-partners en geen financiering via Europese schulden of giften. Dit moet voorkomen dat Nederland onevenredig wordt belast.
“Daarom hanteren we als BBB tien duidelijke voorwaarden, waaronder een eerlijke lastenverdeling tussen NAVOpartners, geen financiering via Europese schulden of giften en een groeipad dat aanpasbaar is bij veranderende dreigingen.”
“Na 2030 gelden voor ons duidelijke voorwaarden voor verdere verhoging van onze defensieuitgaven, zoals een eerlijke verdeling van kosten binnen de NAVO en geen financiering via Europese schulden of giften.”
BVNL wil dat Nederland zich strikt aan de oorspronkelijke defensieve rol van de NAVO houdt en zich niet mengt in oorlogen buiten het NAVO-grondgebied. De partij pleit voor volledige soevereiniteit van de Nederlandse krijgsmacht, geen steun aan buitenlandse oorlogen, en is tegen NAVO-uitbreiding richting Oekraïne.
NAVO alleen voor verdediging, geen buitenlandse oorlogen
BVNL vindt dat Nederland alleen aan NAVO-operaties deelneemt als het om de verdediging van NAVO-lidstaten gaat en wil geen betrokkenheid bij oorlogen buiten het NAVO-grondgebied. Dit standpunt is ingegeven door de wens om Nederlandse soevereiniteit te behouden en onnodige militaire inmenging te voorkomen.
“De krijgsmacht is uitermate belangrijk voor de veiligheid van Nederland en moet daarom volledig soeverein zijn, met voldoende personeel en materieel. Daarnaast zijn we lid van de NAVO op grond van de oorspronkelijke afspraken, namelijk dat het een bondgenootschap is uitsluitend ter verdediging van de lidstaten.”
“Nederland mengt zich niet in oorlogen waar wij niets mee te maken hebben en we streven altijd naar diplomatieke onderhandelingen.”
“Er worden geen operaties of oorlogen financieel of militair gesteund buiten het NAVO-grondgebied.”
“We houden ons aan onze NAVO-verplichtingen, maar we steunen geen oorlogen buiten het NAVO-grondgebied met materieel of personeel.”
NAVO-uitbreiding en Oekraïne
BVNL is expliciet tegen het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne en wil geen verdere uitbreiding van het bondgenootschap richting het oosten. Dit is bedoeld om escalatie en betrokkenheid bij conflicten te voorkomen.
“Oekraïne mag geen lid worden van de NAVO of van de EU.”
NAVO-bijdrage beperken tot 2% van het BBP
BVNL wil de NAVO-bijdrage van Nederland beperken tot de afgesproken 2% van het BBP en niet verhogen naar 5%, waarmee het zich uitspreekt tegen verdere militarisering.
De SP verzet zich fel tegen de militarisering van Nederland en Europa, de NAVO-uitbreiding en de hoge defensie-uitgaven die door partijen als de PVV worden gesteund. De partij wil dat de NAVO zich beperkt tot defensie van het eigen grondgebied, geen operaties zonder VN-mandaat uitvoert, en uiteindelijk wordt vervangen door een Europese veiligheidsarchitectuur onafhankelijk van de VS. De SP is tegen de ‘Trump-norm’ van 5% defensie-uitgaven en waarschuwt dat deze koers leidt tot afbraak van sociale voorzieningen en een gevaarlijke wapenwedloop.
NAVO beperken tot defensieve taken, geen uitbreiding
De SP wil dat de NAVO zich uitsluitend richt op verdediging van het eigen grondgebied, geen operaties zonder VN-mandaat uitvoert, en niet verder uitbreidt. Zij pleiten voor een Europese veiligheidsarchitectuur als alternatief voor de NAVO, onafhankelijk van de VS.
“Dat betekent expliciet: geen operaties buiten het eigen grondgebied, geen operaties zonder VNmandaat en geen uitbreiding met nieuwe NAVOlanden.”
“Er moet dan ook worden gewerkt aan een beter alternatief: een Europese veiligheidsarchitectuur waar het Europese deel van de NAVO onderdeel van wordt, zodat de NAVO kan worden opgeheven. Deze veiligheidsarchitectuur moet militair onafhankelijk zijn van de VS, gebaseerd zijn op het internationaal recht en gericht zijn op internationale samenwerking.”
Tegen de ‘Trump-norm’ en hogere defensie-uitgaven
De SP verzet zich tegen de door de PVV gesteunde verhoging van defensie-uitgaven naar 5% van het BBP (‘Trump-norm’), omdat dit leidt tot bezuinigingen op zorg, onderwijs en sociale zekerheid en de Amerikaanse wapenindustrie bevoordeelt.
“De SP is tegen de nieuwe NAVOnorm voor defensieuitgaven waarbij de Amerikaanse president Trump van ons eist dat wij 5% van alles wat we samen in Nederland verdienen uitgeven aan wapens. Dit leidt tot een wereldwijde wapenwedloop en komt vooral de Amerikaanse wapenindustrie ten goede.”
“Partijleiders van Timmermans tot en met Wilders hebben zich gecommitteerd aan de Trumpnorm van vijf procent. Het gaat hierbij om het astronomische bedrag van 35 miljard euro per jaar extra. Dit leidt nu al en zal nog meer leiden tot bezuinigingen op onze zorg, onderwijs en sociale zekerheid.”
Tegen oorlogspolitiek en militarisering, voor diplomatie
De SP verzet zich tegen oorlogszuchtige retoriek en deelname aan buitenlandse oorlogen zonder VN-mandaat, zoals door de PVV gesteund. Zij pleiten voor diplomatie, ontwapening en het voorkomen van escalatie.
“Nederland had nooit mee mogen doen met de illegale en roekeloze oorlogen in Irak en Afghanistan die niets dan chaos en ellende hebben opgeleverd. Zulke oorlogen schaden de geloofwaardigheid van de internationale rechtsorde en leiden tot veel leed. Wij blijven ons hiertegen verzetten, zoals we dat altijd hebben gedaan. Ook gaan wij niet mee in de oorloghitserij richting andere landen, zoals China.”
“Vrede en veiligheid komen niet uit de loop van een geweer, maar door internationale samenwerking en solidariteit. Onze veiligheid wordt nu te veel gebaseerd op meer wapens en dreiging, terwijl echte veiligheid begint bij vrede en samenwerking.”
Europese defensiesamenwerking, geen Europees leger
De SP wil betere militaire samenwerking tussen Europese landen, maar is tegen een federaal Europa of een Europees leger. Uitzendingen blijven een nationale bevoegdheid.
“De SP is voor militaire samenwerking en betere afstemming in Europa, maar niet voor een Europees leger. Wij gaan zelf over de uitzending van onze mensen.”
D66 kiest voor een sterke Europese positie binnen de NAVO, met als doel zowel de eigen veiligheid als die van Europa te waarborgen, en streeft op termijn naar een Europese krijgsmacht. Ze willen de NAVO-norm voor defensie-uitgaven halen, samenwerking buiten NAVO-verband versterken, en benadrukken het belang van internationale rechtsorde en steun aan Oekraïne tegen Russische agressie. D66 positioneert zich hiermee duidelijk als voorstander van internationale samenwerking en militaire paraatheid, in contrast met isolationistische of anti-NAVO-standpunten zoals die van de PVV.
Sterke Europese positie binnen de NAVO en richting Europese krijgsmacht
D66 vindt het essentieel dat Europa zichzelf kan verdedigen en streeft op termijn naar een Europese krijgsmacht, maar wil op korte termijn een sterke positie binnen de NAVO met gezamenlijke Europese commandovoering, materieel en personeel. Dit moet Europa minder afhankelijk maken van de VS en de veiligheid op het continent versterken.
“D66 streeft op lange termijn naar een Europese krijgsmacht. Op de korte termijn wil D66 een sterke Europese positie binnen de NAVO, met Europese strategische commandovoering, Europees materieel en Europees personeel.”
“We komen de NAVO-afspraak na om minimaal 3,5% van het bbp aan defensie uit te geven en minimaal 1,5% van het bbp aan de kritieke infrastructuur, civiele paraatheid, veerkracht en het versterken van onze defensie-industrie.”
Uitbreiding internationale samenwerking, ook buiten NAVO-verband
D66 wil internationale samenwerking op defensiegebied opschalen, ook buiten NAVO- en EU-verband, om de gezamenlijke slagkracht te vergroten en Europa strategisch zelfstandiger te maken.
“D66 is voorstander van het opschalen en uitbreiden van internationale samenwerking om onze veiligheid te garanderen. Dit doen we ook buiten NAVO-verband en buiten de EU, met landen zoals het Verenigd Koninkrijk, Canada, Japan en Australië.”
Steun aan Oekraïne en NAVO-integratie
D66 benadrukt het belang van militaire en humanitaire steun aan Oekraïne en ziet verdere integratie van Oekraïne in de NAVO als cruciaal voor de Europese veiligheid.
“We blijven Oekraïners zowel militair als humanitair steunen in hun dappere strijd tegen de Russische agressie. De verdere integratie van Oekraïne in de NAVO is van groot belang voor veiligheid op het Europese continent.”
NAVO-norm voor defensie-uitgaven
D66 committeert zich expliciet aan het halen van de NAVO-norm voor defensie-uitgaven, in tegenstelling tot partijen die hier terughoudend in zijn.
FVD pleit voor een neutrale positie van Nederland in internationale conflicten, wil geen steun aan de oorlog in Oekraïne en is kritisch over het NAVO-lidmaatschap. De partij wil geen Nederlandse betrokkenheid bij buitenlandse militaire acties, geen belastinggeld naar “Amerikaanse proxy-oorlogen” en stelt een referendum voor over het NAVO-lidmaatschap.
Nederland moet neutraal blijven, geen steun aan oorlog Oekraïne
FVD wil dat Nederland zich neutraal opstelt in internationale conflicten, naar Zwitsers model, en geen geld of militaire steun levert aan de oorlog in Oekraïne. De partij ziet de oorlog als een “Amerikaanse proxy-oorlog” en wil dat Nederland zich hier volledig van distantieert.
“Nederland kiest een neutrale positie in de internationale politiek - naar Zwitsers model. We stoppen met miljardenuitgaven aan buitenlandse conflicten, zoals de oorlog in Oekraïne, en richten ons op vrede en samenwerking.”
“geen belastinggeld meer voor zinloze militaire avonturen of Amerikaanse proxy-oorlogen zoals in Oekraïne.”
“niet langer meegaat in een wezenloze proxy-oorlog tegen Rusland;”
NAVO-lidmaatschap heroverwegen via referendum
FVD is kritisch over het NAVO-lidmaatschap en wil dat de Nederlandse bevolking via een referendum beslist of Nederland lid blijft. De partij wil dat Nederland altijd zelf beslist over de inzet van militairen en niet gebonden is aan NAVO- of EU-besluiten.
“We leggen het lidmaatschap van de NAVO via een referendum voor aan de Nederlandse bevolking, zodat we als land zelf kunnen beslissen of we door willen op het huidige pad.”
“We staan nooit toe dat de inzet van onze militairen door de EU of de NAVO wordt bepaald, zodat Nederland altijd zelf de controle houdt.”
Geen Nederlandse militairen naar Oekraïne
FVD verzet zich expliciet tegen het sturen van Nederlandse militairen naar Oekraïne en tegen het herstellen van de dienstplicht.
“Onder geen beding mag de opkomstplicht worden hersteld, Nederlandse jongeren gaan niet vechten in Oekraïne.”
De VVD kiest nadrukkelijk voor een sterke NAVO en een krachtige, zelfstandige Europese defensie binnen het NAVO-kader om oorlog te voorkomen en de veiligheid te waarborgen. De partij wil fors investeren in defensie, de NAVO-norm wettelijk vastleggen en ziet militaire samenwerking als essentieel om dreigingen zoals Rusland het hoofd te bieden. De VVD wijst een Europees leger af en benadrukt nationale zeggenschap over militaire inzet.
Forse verhoging defensie-uitgaven en NAVO-norm wettelijk vastleggen
De VVD vindt dat Nederland structureel meer moet investeren in defensie om aan de NAVO-verplichtingen te voldoen en de Europese veiligheid te versterken. De partij wil de NAVO-norm van minimaal 2% van het BBP wettelijk als ondergrens vastleggen en streeft naar 3,5% om de krijgsmacht te moderniseren en onafhankelijker te maken van de VS.
“De VVD heeft de 2%-norm al als harde ondergrens wettelijk vastgelegd. Om ons land en onze krijgsmacht de zekerheid voor de lange termijn te geven die zij verdient, leggen we de geldende NAVO-norm van 3,5% als streefcijfer ook vast in de wet.”
“Op termijn is een investering van tenminste 3,5% is nodig om onze krijgsmacht te moderniseren en onze NAVO-verplichtingen na te komen; een eerlijke contributie is de logische en morele verplichting van elke bondgenoot.”
Geen Europees leger, wel sterke Europese pijler binnen NAVO
De VVD wijst een Europees leger af en wil dat de Tweede Kamer altijd beslist over inzet van de krijgsmacht. Wel pleit de partij voor een zelfstandiger Europese defensiesamenwerking binnen de NAVO, zodat Europa minder afhankelijk wordt van de VS, maar altijd in NAVO-verband blijft opereren.
“We willen geen Europees Leger: de Tweede Kamer besluit altijd of onze krijgsmacht ergens wordt ingezet.”
“Wat de VVD betreft vindt deze samenwerking nadrukkelijk binnen de NAVO (Noord-Atlantische Vredesorganisatie) plaats, zodat ook belangrijke partners als het VK en Noorwegen kunnen aansluiten. Zo bouwen we aan een sterke Europese pijler binnen de NAVO, die zelfstandiger kan opereren als dat nodig is.”
NAVO en militaire samenwerking essentieel tegen Russische dreiging
De VVD ziet de NAVO en militaire samenwerking als cruciaal om de Russische dreiging en een mogelijke oorlog in Europa af te wenden. De partij stelt dat alleen door samen te werken met NAVO-partners en fors te investeren in afschrikking, een grotere oorlog kan worden voorkomen.
“Alleen door onze militairen met het beste materieel uit te rusten en door samen te werken met onze Europese en trans-Atlantische partners in de EU en in de NAVO, kunnen wij een grotere oorlog op het Europese continent voorkomen.”
Onverminderde steun voor NAVO-lidmaatschap Oekraïne
De VVD blijft het afgesproken pad naar NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne steunen en ziet Westerse veiligheidsgaranties als noodzakelijk na de oorlog. Nederland blijft Oekraïne militair, financieel en humanitair steunen.
“Het afgesproken pad naar NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne blijft voor de VVD overeind.”
Volt pleit voor versterking van de Europese defensiesamenwerking binnen NAVO-verband en streeft naar een gezamenlijke Europese krijgsmacht, met meer Europese invloed op NAVO-topfuncties. De partij wil dat Europa minder afhankelijk wordt van de VS, onder meer door eigen militaire capaciteiten te vergroten en Oekraïne extra te steunen waar de VS mogelijk tekortschiet. Volt positioneert zich hiermee duidelijk tegenover isolationistische of anti-NAVO-standpunten zoals die van de PVV.
Meer Europese invloed en samenwerking binnen NAVO
Volt wil dat Europese landen binnen de NAVO meer verantwoordelijkheid nemen en invloed uitoefenen, onder andere door topfuncties vaker door Europeanen te laten vervullen en door intensievere samenwerking. Dit moet Europa minder afhankelijk maken van de VS en de defensie-inspanningen effectiever en efficiënter maken.
“Volt wil dat topfuncties binnen de NAVO, zoals die van de Supreme Allied Commander Europe (SACEUR), vaker door Europeanen worden vervuld.”
“Er is al bestaande succesvolle militaire samenwerking in de EU. Volt wil dat Europese landen op defensiegebied nog beter samenwerken.”
Oproep tot extra Europese steun aan Oekraïne binnen NAVO-kader
Volt vindt dat Europa binnen NAVO-verband meer verantwoordelijkheid moet nemen voor de veiligheid van het continent, vooral als de VS zich terugtrekt. Dit betekent onder meer het opvullen van eventuele gaten in de steun aan Oekraïne.
“Volt steunt de Coalition of the Willing en roept hen op Oekraïne extra te helpen, ook om gaten op te vullen die de VS laat vallen.”
Vorming van een gezamenlijke Europese krijgsmacht
Volt streeft naar een Europese krijgsmacht met een eigen doctrine, commandostructuur en militaire academie, aanvullend op de NAVO. Dit moet de Europese defensie versterken en Europa in staat stellen zelfstandig op te treden als dat nodig is.
“Volt pleit voor een gezamenlijke Europese commandostructuur, met een hoofdkwartier, een centrale militaire academie en een gedeelde inlichtingendienst.”
“Een Europese militaire doctrine bepaalt hoe de EU in conflictsituaties militair optreedt.”
“EU-lidstaten helpen bij het snel opbouwen van nieuwe eenheden, zodat de EU uiterlijk in 2030 volledig paraat is.”
50PLUS ziet de oorlog in Oekraïne als een fundamentele verandering van de Europese veiligheidssituatie en benadrukt het belang van een sterke NAVO-positie voor Nederland. De partij pleit voor verhoging van de defensie-uitgaven volgens NAVO-afspraken, versterking van de nationale defensie-industrie en een bredere maatschappelijke dienstplicht. 50PLUS positioneert de NAVO als hoeksteen van het veiligheidsbeleid en wil Europa minder afhankelijk maken van andere wereldmachten.
Defensie-uitgaven verhogen volgens NAVO-afspraken
50PLUS vindt dat Nederland zijn defensie-uitgaven moet verhogen in lijn met de NAVO-verplichtingen, om zo het eigen en NAVO-grondgebied te kunnen verdedigen tegen dreigingen zoals de oorlog in Oekraïne. De partij ziet de NAVO als essentieel voor de nationale veiligheid en wil dat Nederland zijn bondgenootschappelijke verplichtingen serieus neemt.
Versterking nationale defensie-industrie en maatschappelijke dienstplicht
Naast financiële inzet voor defensie wil 50PLUS de nationale defensie-industrie versterken en een gemoderniseerde maatschappelijke dienstplicht invoeren. Dit moet Nederland weerbaarder maken in een veranderende geopolitieke context en de afhankelijkheid van andere wereldmachten verminderen.
GroenLinks-PvdA steunt het NAVO-lidmaatschap en de collectieve veiligheid, maar wil tegelijkertijd de Europese defensie versterken en de afhankelijkheid van de VS verminderen. Ze pleiten voor een onafhankelijke Europese defensie-industrie, investeren gericht in defensie, en benadrukken diplomatie en ontwapening als middelen om oorlog te voorkomen. De partij positioneert zich duidelijk als voorstander van NAVO-samenwerking, maar met een sterke Europese en vredesgerichte invulling.
Steun aan NAVO, maar versterking Europese defensie
GroenLinks-PvdA erkent het belang van de NAVO voor de veiligheid van Nederland en Europa, maar wil dat Europa op termijn zelfstandig voor zijn veiligheid kan zorgen. Ze willen de Europese pijler binnen de NAVO versterken en streven naar minder afhankelijkheid van de VS, onder meer door een eigen Europese defensie-industrie op te bouwen.
“De NAVO versterkt de collectieve veiligheid van Nederland en Europa tegen dreigingen uit Rusland en elders. We committeren ons aan de NAVO-norm en versterken de Europese pijler van de NAVO in nauwe samenhang met het Europese veiligheids- en defensiebeleid. Europa zal zo spoedig mogelijk voor zijn eigen veiligheid moeten kunnen zorgen.”
“We bouwen onze afhankelijkheid van de VS af en plaatsen geen orders meer bij de Israëlische defensie-industrie.”
“Defensie moet een gedeelde EU-competentie worden; besluiten over inzet van de krijgsmacht blijven echter een nationale bevoegdheid. Integratie van de krijgsmachten zetten we voort. We bouwen een onafhankelijke Europese defensie-industrie via de gezamenlijke ontwikkeling en inkoop van wapensystemen, diensten en infrastructuur.”
Investeren in defensie, maar nadruk op diplomatie en ontwapening
Hoewel GroenLinks-PvdA aangeeft te investeren in defensie en de NAVO-afspraken na te komen, benadrukken ze dat vrede niet alleen met wapens bereikt wordt. Ze willen ook inzetten op diplomatie, ontwikkelingssamenwerking en nucleaire ontwapening om oorlog te voorkomen.
“We komen onze afspraken in de NAVO na en investeren gericht in onze defensie. Maar vrede bereik je niet met wapens alleen. We investeren in ontwikkelingssamenwerking en diplomatie om conflicten te voorkomen.”
“Nucleaire ontwapening en wapenbeheersing. De spanningen tussen kernmachten nemen toe, en daarmee de risico’s voor de Europese strategische stabiliteit en veiligheid en de leefbaarheid van de planeet. Nederland neemt actief...”
JA21 steunt het NAVO-lidmaatschap en wil de Nederlandse krijgsmacht versterken om aan NAVO-verplichtingen te voldoen, maar is kritisch over verdere uitbreiding van de NAVO, met name richting Oekraïne. De partij pleit voor een zelfstandige, sterke defensie en een realistische buitenlandpolitiek waarbij Nederland niet automatisch meegaat in internationale conflicten of anti-Amerikanisme. Er is geen directe verwijzing naar de PVV of een expliciet standpunt over "oorlog" in relatie tot de PVV, maar JA21 positioneert zich als een partij die NAVO-verplichtingen serieus neemt zonder escalatie te zoeken.
Krijgsmacht versterken voor NAVO-verplichtingen
JA21 wil dat Nederland een volwaardige bijdrage levert aan de NAVO door de krijgsmacht uit te breiden en te moderniseren. Dit wordt gezien als noodzakelijk voor de verdediging van zowel het Nederlandse als het NAVO-grondgebied, en om minder afhankelijk te zijn van andere landen.
“Een krijgsmacht die volledig voldoet aan de opgedragen taken ter verdediging van het Nederlands grondgebied en NAVO-grondgebied.”
“Groeien naar een schaalbaar personeelsbestand van 200.000 militairen, reservisten en burgers.”
“Tegelijkertijd bouwen we aan een meer gelijkwaardige relatie door eenzijdige afhankelijkheden te verminderen en Defensie te versterken.”
Tegen NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne
JA21 steunt Oekraïne in haar strijd voor onafhankelijkheid, maar is expliciet tegen toetreding van Oekraïne tot de NAVO. Dit standpunt is bedoeld om escalatie en verdere betrokkenheid van Nederland in internationale conflicten te voorkomen.
“Oekraïne onverminderd steunen in haar strijd voor onafhankelijkheid maar niet toelaten tot de NAVO en de Europese Unie.”
Versterken trans-Atlantische band, geen anti-Amerikanisme
JA21 benadrukt het belang van de relatie met de Verenigde Staten binnen het NAVO-bondgenootschap, maar wil tegelijkertijd minder afhankelijk zijn en een zelfstandiger positie innemen.
“Niet meegaan in het toenemende anti-Amerikanisme: Nederland en de Verenigde Staten zijn bondgenoten. Tegelijkertijd bouwen we aan een meer gelijkwaardige relatie door eenzijdige afhankelijkheden te verminderen en Defensie te versterken.”
De SGP ziet de NAVO als de hoeksteen van het Nederlandse veiligheidsbeleid en pleit voor forse verhoging van de defensie-uitgaven om aan de NAVO-norm te voldoen. De partij benadrukt het belang van een krachtige krijgsmacht als antwoord op internationale dreigingen, zoals de Russische agressie, en wil geen Europees leger. Over de PVV of directe oorlogssituaties wordt niet gesproken; de focus ligt op NAVO-verplichtingen en nationale soevereiniteit in defensiebeslissingen.
Forse verhoging defensie-uitgaven tot NAVO-norm
De SGP wil dat Nederland structureel meer investeert in defensie om te voldoen aan de nieuwe NAVO-norm, met als doel een krachtige krijgsmacht die voorbereid is op moderne dreigingen. Dit wordt gezien als noodzakelijk vanwege de verslechterde internationale veiligheidssituatie, met name door Russische agressie. De partij koppelt dit expliciet aan het belang van de NAVO als veiligheidsanker.
“De SGP wil gaan voldoen aan de nieuwe NAVO-norm voor defensie-uitgaven. In 2035 besteedt Nederland 5% van het BBP aan onze Defensie, waarbij 1,5% wordt besteed aan bredere investeringen in maatschappelijke weerbaarheid en infrastructuur.”
“De NAVO blijft de hoeksteen van ons veiligheidsbeleid. Nederland gaat aan haar doelstellingen voor eenheden en wapensystemen voldoen door de krijgsmacht verder uit te bouwen.”
“Nederland en Europa ontwaken uit een geopolitieke winterslaap. De wereldvrede is niet dichterbij gekomen, maar ze lijkt juist verder weg dan ooit. De Russische agressie in Oost-Europa, oorlogen in het Midden-Oosten en Afrika en veranderende geopolitieke verhoudingen eisen meer defensie-inzet van Europa.”
Geen Europees leger, nationale zeggenschap over inzet
De SGP verwerpt het idee van een Europees leger en wil dat Nederland zelfstandig blijft beslissen over het uitzenden van troepen. Europese defensiesamenwerking is alleen acceptabel als deze aanvullend is op de NAVO en geen nationale soevereiniteit aantast.
“De NAVO is onze belangrijkste veiligheidspartner. De EU vult slechts aan waar dit meerwaarde biedt en zij bevoegdheid heeft... De SGP wil echter geen Europees leger en vindt de nieuwe Europese Defensiecommissaris ongewenst. Niet Brussel, maar Den Haag blijft besluiten over het uitzenden van troepen.”
Zorgvuldige besluitvorming over internationale missies
De SGP benadrukt dat deelname aan internationale missies altijd zorgvuldig moet worden overwogen, met duidelijke mandaten en haalbare doelen. Dit onderstreept hun terughoudendheid ten aanzien van militaire interventies zonder heldere legitimatie.
“Besluitvorming over deelname aan internationale missies moet zorgvuldig gebeuren. Het mandaat en de reden voor deelname moet helder zijn. De opzet en doelen van de missie dienen haalbaar en effectief te zijn.”
De PVV ziet de NAVO als de hoeksteen van het Nederlandse defensiebeleid en wil investeren in het leger, maar stelt het Nederlandse belang en de bescherming van het eigen grondgebied centraal. De partij is tegen buitenlandse militaire missies en wil vooral militaire inzet aan de eigen grenzen, met een kritische houding ten opzichte van financiële bijdragen aan internationale conflicten zoals de oorlog in Oekraïne. De PVV pleit voor minder financiële steun aan het buitenland en meer focus op de belangen van Nederlanders.
NAVO blijft hoeksteen, focus op eigen grondgebied
De PVV erkent het belang van de NAVO voor de Nederlandse veiligheid, maar wil dat de krijgsmacht zich primair richt op de verdediging van Nederland zelf. Buitenlandse militaire missies worden afgewezen; grensbewaking en nationale soevereiniteit staan voorop. De partij ondersteunt Oekraïne in de oorlog tegen Rusland, maar vindt dat andere landen meer moeten bijdragen zodat Nederland zich kan richten op de eigen bevolking.
“De NAVO is en blijft de hoeksteen van ons defensie- en veiligheidsbeleid. Wij steunen Oekraïne, omdat het een soeverein land is dat door de Russische agressor onrechtmatig is binnengevallen. Ondertussen hebben we al ruim € 20 miljard aan Oekraïne betaald. Laat andere landen nu wat meer doen, dan hebben wij meer geld voor de Nederlanders.”
“In ons defensiebeleid staat het Nederlandse belang voorop. De basistaak van onze Krijgsmacht is de bescherming van ons eigen grondgebied. Wij willen dus geen buitenlandse militaire missies, maar militaire inzet aan onze eigen grenzen: grensbewaking.”
“De mannen en vrouwen van Defensie houden ons land veilig. De PVV is dan ook trots op hen én op onze Nederlandse veteranen. Om ervoor te zorgen dat onze militairen hun belangrijke werk goed kunnen doen, steunt de PVV investeringen in ons leger. Wij hebben de ambitie om de Defensie uitgaven te laten groeien, en zullen dit stapsgewijs vormgeven.”