Verkiezingsprogramma's 2025 overbiotechnologie
Volt ziet biotechnologie als een strategisch speerpunt voor innovatie, economische groei en maatschappelijke waarde, waarbij publiek belang en Europese samenwerking centraal staan. Ze willen investeren in sterke regionale biotech-ecosystemen, publiek-private samenwerking stimuleren en zorgen dat biotechnologische innovaties betaalbaar en in publieke handen blijven. Volt pleit voor Europese investeringen, harmonisatie van regelgeving en bescherming van intellectueel eigendom om de positie van Europa in biotechnologie te versterken.
Investeren in regionale biotech-ecosystemen en publiek-private samenwerking
Volt wil Nederland en Europa aantrekkelijker maken voor biotechnologische innovatie door te investeren in regionale hubs, samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven, en het faciliteren van gezamenlijke innovatiecampussen. Dit moet kennisuitwisseling, talentontwikkeling en maatschappelijke waardecreatie bevorderen.
“Volt investeert in sterke regionale biotech- en lifesciences-ecosystemen naar het voorbeeld van Boston. Daar werken universiteiten, ziekenhuizen, start-ups en bedrijven op korte afstand samen. We versterken bestaande hubs zoals Amsterdam Science Park, Leiden Bio Science Park en Pivot Park in Oss. Daarnaast stimuleren we publiek-private samenwerking binnen deze ecosystemen.”
“Onderwijsinstellingen, onderzoeksorganisaties en bedrijven worden actief gefaciliteerd om zich op gezamenlijke innovatiecampussen te vestigen, zodat kennisuitwisseling, talentontwikkeling en waarde scheppen elkaar versterken.”
“We bevorderen ook gedeelde onderzoeksprojecten, klinische studies en opleidingsprogramma’s tussen verschillende plaatsen, zodat Nederland als één samenhangend biotech-ecosysteem functioneert.”
Publiek belang borgen: betaalbaarheid en eigendom van biotechnologische innovaties
Volt wil voorkomen dat publieke investeringen in biotechnologie leiden tot private winsten en streeft ernaar dat ontwikkelde medicijnen en therapieën in publieke handen blijven. Ze stellen een publiek loket voor dat lifesciencesondernemers ondersteunt bij markttoegang, EMA-dossiers en prijsafspraken, met als doel betaalbaarheid en publieke controle.
“Volt richt een publiek loket op dat lifesciencesondernemers en academische instellingen ondersteunt bij markttoegang tot de EU, inclusief EMA-dossierbegeleiding en financiering van registratieprocedures. Dit loket richt zich op bedrijven en instituten die publieke belangen centraal stellen: ontwikkelde medicijnen en therapieën blijven zo in handen van Nederlandse of Europese publieke instellingen en worden zo betaalbaar.”
“Het loket ondersteunt ook het opstellen van licentie- en prijsafspraken. Op deze manier leiden publieke investeringen niet tot privaat gewin.”
“We zorgen ervoor dat de ontwikkelde geneesmiddelen en therapieën in publieke handen blijven, bijvoorbeeld via licentie-afspraken met Nederlandse instituten of gezamenlijke Europese fondsen. Zo blijft ook de prijs van nieuwe medicijnen eerlijk en zijn deze betaalbaar voor iedereen.”
Europese investeringen en bescherming van intellectueel eigendom in biotech
Volt pleit voor grootschalige Europese investeringen in biotechnologie en een effectieve, EU-brede bescherming van intellectueel eigendom om innovatie te stimuleren en Europa minder afhankelijk te maken van andere regio’s.
“Wij bouwen één krachtige Europese industrie: een Silicon Europa. Een plek waar kennis, start-ups en investeerders samenkomen, gebouwd op Europese waarden. Kennisinstellingen krijgen de ruimte om te doen waar zij goed in zijn: vernieuwen. Door risico’s te delen en gericht te investeren in innovaties zoals AI, kwantum en biotech, zorgen we dat talent in Europa blijft en bedrijven sneller groeien.”
“Er moet effectieve, EU-brede bescherming van intellectueel eigendom worden gegarandeerd.”
“Om de digitale en technologische autonomie van de EU te versterken richten we een Europees Tech Fund op dat risicodragend investeert in strategische innovaties, van AI en kwantumtechnologie tot cleantech en biotech.”
De Partij voor de Dieren (PvdD) is uitgesproken kritisch over biotechnologie, met name genetische manipulatie en klonen bij planten en dieren. Zij pleiten voor een verbod op gentechnologie in landbouw en dierproeven, stimuleren traditionele veredeling en verzetten zich tegen patenten op leven en biotechnologische technieken.
Verbod op genetische manipulatie en klonen
PvdD beschouwt genetische manipulatie en klonen van planten en dieren als ethisch onaanvaardbaar en schadelijk voor biodiversiteit, dierenwelzijn en voedselzekerheid. Zij willen een nationaal en Europees verbod op teelt, import en productie van genetisch gemodificeerde organismen (GMO's) en gekloonde dieren, inclusief nieuwe technieken als CRISPR-Cas.
“Nederland wordt gentechvrij. De teelt en import van genetisch gemanipuleerde gewassen wordt verboden. Zolang een Europees import- en teeltverbod nog niet is gerealiseerd willen we dat lidstaten en regio’s zelf de mogelijkheid krijgen om de teelt van genetisch gemanipuleerde gewassen te verbieden, óók van de nieuwere generatie gentechgewassen (NGTs).”
“Het genetisch manipuleren en klonen van dieren is ethisch onaanvaardbaar en brengt ernstig dierenleed met zich mee. Nederland maakt zich sterk voor een Europees importverbod en productieverbod op gekloonde en genetisch gemanipuleerde dieren, hun nakomelingen en de producten die van deze dieren worden gemaakt.”
“Biotechnologie bij dieren – waaronder genetische manipulatie en klonen – wordt verboden.”
“De Partij voor de Dieren verzet zich daartegen, en is tegen de inzet van gentech, inclusief nieuwe technieken zoals CRISPR-Cas.”
Geen patenten op leven of biotechnologische technieken
De partij verzet zich tegen het patenteren van planten- en dierenrassen en biotechnologische veredelingstechnieken, omdat dit de voedselmarkt in handen van grote bedrijven legt en boeren afhankelijk maakt.
“Planten- en dierenrassen mogen geen expliciet eigendom van bedrijven zijn. Patenten op vormen van leven en veredelingstechnieken worden verboden.”
“We verzetten ons tegen pogingen van bedrijven als Bayer-Monsanto en BASF om genen van planten en dieren te patenteren en zo de voedselmarkt te beheersen.”
Stimuleren van traditionele (biologische) veredeling
In plaats van biotechnologie stimuleert PvdD traditionele, biologische veredeling om gezonde en weerbare gewassen te ontwikkelen, zonder de risico’s van genetische manipulatie.
“Biologische (traditionele) gewasveredeling wordt gestimuleerd, voor de ontwikkeling van gezonde en weerbare rassen.”
Transparantie en etikettering bij biotechnologische producten
De partij eist verplichte etikettering van producten die (in)direct zijn geproduceerd met genetisch gemodificeerde organismen, zodat consumenten volledig geïnformeerd zijn.
“Er komt verplichte etikettering voor vlees, zuivel, vis en eieren afkomstig van dieren die zijn gevoed met genetisch gemanipuleerde gewassen. Wanneer gentech-ingrediënten zijn verwerkt in een product, wordt dit duidelijk vermeld op de voorkant van het product of de verpakking.”
De SGP staat zeer terughoudend tegenover biotechnologie, met nadruk op het respecteren van soortgrenzen en het behouden van de orde in Gods schepping. Ze zijn tegen het klonen en genetisch experimenteren met dieren, willen een moratorium op kiembaanmodificatie bij mensen handhaven, en pleiten voor een verbod op embryokweek en embryoselectie op basis van gezondheid of geslacht. Nieuwe veredelingstechnieken in de landbouw zijn alleen toegestaan zolang soortgrenzen niet worden overschreden.
Respecteren van soortgrenzen in biotechnologie
De SGP vindt dat biotechnologische toepassingen altijd ontzag moeten tonen voor de orde in Gods schepping, waarbij soortgrenzen niet overschreden mogen worden. Dit geldt zowel voor landbouwkundige veredeling als voor experimenten met dieren. Het respecteren van deze grenzen wordt gezien als essentieel om de integriteit van de schepping te waarborgen.
“Bij de praktische toepassing van biotechnologie past ontzag voor de orde in Gods schepping. Soortgrenzen dienen gerespecteerd te worden.”
“De overheid faciliteert veredeling van weerbare rassen en geeft ruimte voor nieuwe veredelingstechnieken, zolang soortgrenzen niet overschreden worden.”
“Experimenteren in het lab met de genen van dieren en het klonen ervan blijft verboden.”
Strikt verbod op kiembaanmodificatie en embryomanipulatie bij mensen
De SGP is fel tegenstander van het aanpassen van de menselijke kiembaan en het manipuleren van embryo’s. Ze willen het bestaande moratorium op kiembaanmodificatie handhaven, embryokweek voor wetenschappelijke doeleinden verbieden, en embryoselectie op basis van gezondheid of geslacht intrekken. Dit standpunt is geworteld in hun overtuiging dat het menselijk leven beschermd moet worden vanaf het allereerste begin.
“Embryokweek voor wetenschappelijke doeleinden blijft verboden.”
“De mogelijkheid voor embryoselectie op basis van gezondheid of geslacht trekken we in.”
“Het moratorium op kiembaanmodificatie blijft in stand.”
“Menselijke embryo’s en ‘embryo-achtige structuren’ blijven juridisch onderscheiden.”
BIJ1 kiest in haar verkiezingsprogramma duidelijk voor een landbouw- en voedselbeleid dat biotechnologie zoals kunstmest, chemische pesticiden en industriële landbouwmethoden afwijst. De partij zet in op een volledige transitie naar biologische, agro-ecologische landbouw en verbreekt de banden tussen wetenschap en de agro-industrie. Biotechnologische innovaties gericht op intensivering of genetische manipulatie worden niet genoemd of ondersteund; de nadruk ligt op ecologische, natuurlijke methoden.
Volledige overgang naar biologische, agro-ecologische landbouw
BIJ1 wil biotechnologische toepassingen zoals kunstmest, chemische pesticiden en industriële landbouwmethoden uitfaseren en vervangen door biologische, agro-ecologische alternatieven. De partij ziet deze technologieën als schadelijk voor natuur, klimaat en volksgezondheid, en kiest voor een landbouwsysteem zonder deze vormen van biotechnologie.
“Om natuur, klimaat en grondstoffen te sparen, worden kunstmest en chemische pesticiden uitgefaseerd en vanaf 2030 afgeschaft.”
“Nederland beweegt in 10 jaar naar een biologisch, agro-ecologisch landbouwsysteem.”
“Het budget van het Europees Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) wordt ingezet voor de transitie naar een biologisch, agro-ecologische landbouw.”
Verbreken van banden tussen wetenschap en agro-industrie
BIJ1 wil dat wetenschappelijk onderzoek en onderwijs zich volledig richten op biologische, agro-ecologische landbouw en niet langer in dienst staan van de agro-industrie, die vaak biotechnologische innovaties stimuleert.
“Alle banden tussen de Wageningen Universiteit & Research (WUR) en de agro-industrie worden verbreken we. De WUR vormen we om van een universiteit en onderzoeksinstituut in dienst van agro-multinationals naar een publieke instelling die transparant onderzoek doet naar het biologische, agro-ecologische voedselsysteem van nu en de toekomst.”
“Ook hbo en mbo landbouwopleidingen gaan zich volledig richten op het onderwijzen van biologische, agro-ecologische landbouw.”
Alleen biologische sierteelt toegestaan
BIJ1 wil dat per 2028 alleen nog biologische sierteelt is toegestaan, waarmee het gebruik van biotechnologische middelen in deze sector wordt uitgesloten.
“Per 2028 is er alleen nog biologische sierteelt toegestaan.”
BBB staat positief tegenover het inzetten van biotechnologie, zoals gentechniek (CRISPR/Cas9), om de milieu-impact van de landbouw te verlagen en de gereedschapskist van boeren te versterken. De partij wil versnelde toelating van nieuwe biologische en groene gewasbeschermingsmiddelen en meer ruimte voor innovatieve technieken, mits wetenschappelijke beoordeling leidend is. BBB benadrukt dat innovatie in biotechnologie vooral praktisch en doelgericht moet zijn, met oog voor landbouwkundige noodzaak en betaalbaarheid.
Meer ruimte voor gentechniek en biotechnologische innovaties in de landbouw
BBB ziet biotechnologie als een kans om de milieu-impact van de landbouw te verminderen en de sector weerbaarder te maken tegen ziekten en plagen. De partij wil dat innovaties zoals gentechniek (CRISPR/Cas9), precisietechniek en zaadcoating sneller en ruimer worden toegelaten, zolang deze bijdragen aan effectievere en duurzamere gewasbescherming. Wetenschappelijke beoordeling door het Ctgb is hierbij leidend, en middelen worden pas verboden als er volwaardige alternatieven zijn.
“Om de milieuimpact te verlagen krijgen innovaties zoals precisie techniek, zaadcoating en inzet van gentechniek (CRISPR/Cas9) meer ruimte.”
“Er komt een versnelde toelating van nieuwe biologische gewasbeschermingsmiddelen en zogenoemde groene middelen.”
“In de EU toegestane middelen worden niet verboden zolang er geen volwaardig en betaalbaar alternatieven zijn.”
“We houden oog voor wat het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) als wetenschappelijke instantie zegt. Het oordeel van de Ctgb is leidend boven dat van instanties als de NVWA.”
NSC is kritisch en terughoudend ten aanzien van biotechnologie, vooral waar het gaat om genetische modificatie van mensen en ethische grenzen rond voortplantingstechnologie. De partij investeert wel in biotechnologie als sleuteltechnologie voor economische groei, maar stelt duidelijke ethische grenzen aan toepassingen zoals kiembaanmodificatie en embryo-onderzoek.
Strikt verbod op genetische modificatie van mensen
NSC is principieel tegen het aanpassen van menselijk erfelijk materiaal dat wordt doorgegeven aan volgende generaties (kiembaanmodificatie) en tegen het creëren van embryo’s voor onderzoek. De partij wil ook de inzet van preimplantatie genetische tests beperken en commerciële toepassingen van IVF voor niet-medische doeleinden verbieden. Dit standpunt is ingegeven door ethische bezwaren en het belang van zorgvuldigheid rond medisch ingrijpen in het menselijk leven.
“We zijn principieel tegen aanpassingen van het menselijk erfelijke materiaal waarbij deze aanpassingen ook worden doorgegeven aan volgende generaties (de zogeheten kiembaanmodificatie). We zijn tegen het tot stand brengen van embryo’s voor onderzoek en tegen uitbreiding van de inzet van preimplantatie genetische tests.”
“We willen een verbod op reproductieve inzet van kunstmatige geslachtscellen (in vitro gametogenese).”
“We willen een uitgebreider verbod op het bemiddelen van diensten voor niet-medische inzet van IVF om het geslacht en andere kenmerken van een kind te kunnen selecteren.”
Investeren in biotechnologie als sleuteltechnologie
Tegelijkertijd erkent NSC het economische en innovatieve belang van biotechnologie (biotech) en wil het investeren in deze sector als onderdeel van de Nederlandse kenniseconomie. Dit betreft vooral de industriële en economische toepassingen van biotechnologie, niet de ethisch gevoelige medische toepassingen.
“Met de Nationale Investeringsbank leggen we een stevige basis voor risicodragende investeringen in sleuteltechnologieën zoals chips, AI en biotech.”
D66 ziet biotechnologie als een kansrijke innovatie voor maatschappelijke uitdagingen, met nadruk op voedseltransitie en medische vooruitgang. De partij wil biotechnologische ontwikkelingen zoals kweekvlees en fermentatie versnellen via investeringen, snellere toelating en Europese samenwerking. D66 kiest voor het omarmen van biomedische wetenschap, mits met oog voor ethiek en bescherming van kwetsbaren.
Versnellen van biotechnologische voedselinnovaties
D66 wil de transitie van dierlijke naar innovatieve eiwitbronnen zoals kweekvlees en fermentatie stimuleren, omdat deze schoner en toekomstgericht zijn. De partij ziet Nederland als koploper en pleit voor overheidssteun via investeringen, snellere toelating en Europese samenwerking om deze biotechnologische innovaties te versnellen.
“Nu gaat nog het meeste geld en aandacht uit naar dierlijke eiwitten. Maar plantaardige en innovatieve eiwitbronnen zoals kweekvlees en fermentatie zijn schoner, schaalbaar en toekomstgericht. Nederland heeft alles in huis om hierin voorop te lopen: kennis, startups en een groeiende markt.”
“De overheid moet deze voedselinnovaties helpen versnellen. Denk aan snellere toelating, gerichte investeringen en Europese samenwerking. Zo wordt onze voedselsector gezond voor mens en planeet, én goed voor de economie.”
Omarmen van biomedische wetenschap met ethische waarborgen
D66 kiest ervoor om de mogelijkheden van technologie en biomedische wetenschap te omarmen, maar benadrukt het belang van ethische kaders en bescherming van kwetsbare mensen. Dit standpunt is vooral relevant bij medisch-ethische thema’s zoals het begin en einde van het leven.
“We kiezen ervoor om de mogelijkheden van technologie en biomedische wetenschap te omarmen, met ruimte voor verschil én bescherming van kwetsbare mensen.”
De VVD ziet biotechnologie als een belangrijke motor voor innovatie in de landbouw en voedselproductie, en wil belemmeringen voor de toepassing ervan actief wegnemen. De partij pleit voor snellere toelating van nieuwe biotechnologische technieken, zoals precisiefermentatie en CRISPR-Cas, en wil voedselverspilling tegengaan door inzet van biotechnologie. De VVD benadrukt het belang van een concurrerende, technologisch geavanceerde agrarische sector en wil Europese regelgeving versoepelen om innovatie te stimuleren.
Snellere toelating en stimulering van biotechnologische innovaties in voedselproductie
De VVD vindt dat de huidige Europese toelatingsprocedures voor nieuwe biotechnologische technieken te rigide zijn en innovatie belemmeren. Ze willen deze procedures versoepelen en ruimte bieden aan start-ups en proeftuinen, zodat Nederland voorop kan blijven lopen in innovatieve voedselproductie. Het doel is om de internationale positie van de Nederlandse landbouw te versterken en voedselverspilling te verminderen.
“We kijken met optimisme naar ontwikkelingen zoals precisiefermentatie, kweekvlees en nieuwe genomische technieken zoals CRISPR-Cas. Maar de rigide toelatingsprocedures in de EU zorgen voor deze novel foods voor enorme belemmeringen. De overheid moet er alles aan doen om dit te stroomlijnen, bijvoorbeeld door aan te dringen op een speciale procedure voor start-ups.”
“We willen voedselverspilling verder tegengaan door voedselresten met vooruitstrevende biotechnologieën om te zetten in waardevolle nieuwe producten.”
Europese regelgeving versoepelen voor biotechnologische innovatie
De VVD ziet strenge Europese regelgeving als een rem op biotechnologische innovatie en wil zich inzetten voor meer flexibele en minder complexe regels. Dit moet het voor Nederlandse bedrijven makkelijker maken om te innoveren en concurreren op het gebied van biotechnologie.
“De regelgeving uit Brussel heeft vaak goede doelen, zoals het inzichtelijk maken van verborgen milieukosten, maar regelgeving remt tegelijkertijd vaak innovatie. Dat is een probleem, omdat veel andere machtsblokken in de wereld deze strenge regelgeving niet kennen.”
Het CDA ziet biotechnologie als een sleuteltechnologie voor de toekomst en wil deze inzetten voor innovatie, verduurzaming en economische groei, met name in de landbouw en het onderwijs. Ze pleiten voor het toestaan van moderne veredelingstechnieken zoals CRISPR-Cas en cisgenese, en willen investeren in biotechnologie als onderdeel van het nationale innovatiebeleid.
Toestaan van moderne biotechnologische veredelingstechnieken in landbouw
Het CDA wil de toepassing van biotechnologie in de landbouw stimuleren door het toestaan van nieuwe veredelingstechnieken zoals CRISPR-Cas en cisgenese. Dit moet bijdragen aan duurzamere gewassen en minder afhankelijkheid van chemische middelen.
“De veredelingstechnieken CRISPR-Cas en cisgenese worden toegestaan bij de veredeling van planten.”
Investeren in biotechnologie als sleuteltechnologie
Het CDA beschouwt biotechnologie als een van de sleuteltechnologieën van de toekomst en wil hierin investeren via onderwijs, onderzoek en innovatie om het verdienvermogen van Nederland te versterken.
“Onderzoek en innovatie zijn de motor van ons toekomstig verdienvermogen en dragen bij aan de toekomst van Nederland. Onze onderwijsinstellingen die belangrijk onderzoek doen hebben alles in huis om innovatie aan te jagen en valorisatie dat zich richt op de sleuteltechnologieën van de toekomst, zoals AI, quantum-computing, groene chemie, batterijtechnologie en biotechnologie.”
De ChristenUnie is zeer terughoudend ten aanzien van biotechnologie, vooral waar het gaat om genetische modificatie van embryo’s en het gebruik van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek. De partij pleit voor het behoud van het verbod op kiembaanmodificatie en benadrukt een ethiek van voorzichtigheid bij medische technologische ontwikkelingen, waarbij maatschappelijke dialoog en bescherming van menselijk leven centraal staan.
Verbod op genetische modificatie van embryo’s
De ChristenUnie verzet zich tegen genetische modificatie van embryo’s, vooral wanneer deze onomkeerbaar is en doorgegeven wordt aan het nageslacht (kiembaanmodificatie). Dit standpunt is geworteld in het uitgangspunt dat elk menselijk leven beschermwaardig is en dat er grote terughoudendheid moet zijn bij ingrijpende biotechnologische technieken.
“Het gebruik van embryo’s voor wetenschappelijk onderzoek en genetische modificatie, past niet bij het uitgangspunt dat elk menselijk leven beschermwaardig is. Zeker als genetische modificaties in het embryo onomkeerbaar zijn en aan het nageslacht worden doorgegeven (kiembaanmodificatie), past grote terughoudendheid. De ChristenUnie houdt daarom vast aan het huidig verbod hierop in de Embryowet.”
Voorzichtigheid bij medische technologische ontwikkelingen
De partij hanteert een ‘ethiek van voorzichtigheid’ bij nieuwe medische technologieën, waaronder biotechnologische innovaties. Besluiten over ingrijpende technieken moeten niet in beslotenheid worden genomen, maar in het volle licht van maatschappelijke dialoog, met als uitgangspunt het beschermen van kwetsbaar leven.
“Bij medische technologische ontwikkelingen hanteren we een ‘ethiek van voorzichtigheid’: bij twijfel niet inhalen. Besluiten over ingrijpende technieken horen thuis in het volle licht van de maatschappelijke dialoog, niet alleen in de beslotenheid van laboratoria of wetenschappelijke congressen.”
JA21 erkent de kansen en risico’s van biotechnologie, met name gentechnologie en genomica, en pleit voor strikte ethische kaders en internationale afspraken om misbruik en ongewenste gevolgen te voorkomen. De partij wil actieve monitoring en passende regelgeving om stigmatisering en ethisch problematische praktijken zoals genetisch toerisme of eugenetica tegen te gaan. Innovatie wordt gewaardeerd, maar altijd binnen duidelijke ethische grenzen.
Strikte ethische kaders voor gentechnologie en genomica
JA21 ziet de snelle ontwikkelingen in gentechnologie en genomica als kansrijk, maar waarschuwt voor ethische risico’s zoals genetisch toerisme en eugenetica. De partij wil daarom duidelijke ethische kaders en internationale afspraken om stigmatisering en onvoorziene gevolgen te voorkomen. Actieve monitoring en passende regelgeving zijn noodzakelijk om misbruik en negatieve maatschappelijke effecten te vermijden.
“Ten slotte wenst JA21 op het gebied van gentechnologie en genomica actieve monitoring en passende regelgeving. Zonder internationale afspraken kunnen er ethisch problematische praktijken ontstaan, zoals genetisch toerisme of eugenetica. JA21 wil daarom dat er duidelijke ethische kaders worden gesteld waarmee stigmatisering van mensen met een beperking en onvoorziene gevolgen van genetische manipulatie voor toekomstige generaties worden voorkomen.”
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma
Niet expliciet genoemd in verkiezingsprogramma